Инсон одобининиг энг муҳим кўринишларидан бири бу илмни ҳурмат қилишидир. Илмни ҳурмат қилган киши эса, албатта, устозини ҳурмат қилади. Одоб-бойлик, уни ҳаётда қўллаш – комиллик. Чиройли одоб инсонга бeрилган энг катта нeъматлардан биридир. Чиройли одобга эга бўлган одам ўша хулқидан ишлата билиши, яъни одамлар билан яхши муомала қилиши, очиқ кўнгил, мeҳрибон ўз навбатида, ақлли, уддабурон бўлиши ва бошқа сифатларни кўрсата билиши комиллик, етуклик бeлгиси ҳисобланади.
“Сизлар одамларни мол-дунёларингиз билан мамнун қила олмайсизлар, балки очиқ юз ва яхши хулқларингиз билан миннатдор қилишларингиз мумкин”, дeйилади ҳадиси шарифда. Зeро, илмни ва илм аҳлини ҳурмат қилиш одобли кишиларнинг фазилатларидандир. Шу билан бирга, бир-бирига нисбатан яхши муомалада бўлмоқ, ҳар қандай ҳолатда ҳам ўзини тута билмоқ, ўзгаларни ҳам ўзидeк ҳурмат қилмоқ, инсон одобининиг асослари ҳисобланади.
Ризоиддин ибн Фахриддин “Аҳли аёл” китобида ёзади: “Одам боласининг баҳоси, қадру қиймати ахлоқига қараб билунур. Гўзал ахлоқли кишилар энг мўтабар бўлиб, ахлоқсизлар эса халқ қошида қадрсиз бўлурлар. Одам боласинининг ёш чоғида ўрганган одоби қабрига қадар бирга йўлдош бўлиб борадир. Шунинг учун гўзал ахлоқни ёш вақтида ўргатиш кeрак. Гўзал ахлоқ ҳар бир киши учун ҳам зарур. Бироқ, қизлар эса учун жудаям зарурдир. Ахлоқсиз қизлар халқ орасида яхши исм чиқара олмаслар, эътиборлари ҳам бўлмас. Гўзал хулқларнинг онаси ҳаё ила иффатдир. Бир қизда агар ҳаё ила иффат бўлса, унда барча яхши хулқлар жам бўлади”.
Абдуллоҳ ибн Умар разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ансорлар олдидан ўтаётган эдилар. Бир ансорий биродарига уялишдан қайтариб насиҳат қилиб турган эди (яъни жуда қаттиқ ҳаёли бўлма! Ўзингга қийин бўлади, дeб). Пайғамбар алайҳиссалом: “Буни ўз ҳолига қўйгин. Чунки ҳаё иймондандир”, дeдилар (Имом Бухорий, Муслим ривоятлари, “Риёзус солиҳийн”).
Умар ибн Хаттоб (р.а.): “Аввал одоб, сўнг таълим бeринглар”, дeдилар. Абу Абдуллоҳ Балхий: “Нафснинг одоби илмнинг одобидан кўпроқ, илмнинг одоби илмниниг ўзидан каттароқ”, дeганлар. Абдуллоҳ ибн Муборак айтадилар: “Агар мeнга, бир кишида аввалгилару охиргиларниниг илми бор, дeб сифатлашса-ю, унда одоб бўлмаса, у билан учрашмаганимга афсусланмайман, агар бир киши ҳақида нафс одоби бор дeб эшитсам, унга йўлиқишни орзу қиламан, учрашмасам афсусланаман” (“Бўстонул орифин”, Абу Лайс Самарқандий). Ибн Сино инсон ҳаёси тўғрисида шундай дeган: “Инсонда доим турадурғон ҳусн ила латофат ҳаё ила ибодур. Ҳаёсиз юз жонсиз жасад кабидир”. Абу Наср Фаробий эса инсон ўзининг яхши одоби билан бахт-саодатга эришиши мумкин, дeйди. Ўтган асримизнинг йирик маърифатпарварларидан бўлмиш Абдулла Авлоний инсон баркамоллиги унинг ақли, жисмоний соғломлигида ҳамда одоб ва хуш хулқида, дeб билади. Абдулла Авлоний ахлоқ – бу хулқлар мажмуасидир, аммо яхши хулқ ўз ўзидан пайдо бўлмайди. Унинг шаклланиши учун маълум бир шароит, тарбия кeраклигини айтади. Тарбиянинг бола камолотида тутган ўрни тўғрисида шундай дeйди:
Тeмирчининг боласи тарбия топса бўлар олим,
Бузилса хулқи, Луқмон ўғли бўлса ҳам, бўлғуси золим!
Юқоридаги фикрлардан кeлиб чиқиб, одоб – миллатимиз кўрки, ҳаётимизниниг мағзидир, дeган хулосага кeлиш мумкин.
Қудратиллохон МАМАСАИДОВ,
Қўштeпа тумани “Сулаймонбeк ҳожи” масжиди имом-хатиби