Мусулмон олами балки бутун дунё Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан фақиҳ алломаларимизни катта ҳурмат-эътибор билан тилга олишлари ҳаммага маълум. Аммо ўлкага энг биринчи фиқҳ илмини олиб келиб, уни кенг ёйган ва бу жойда бутун оламга машҳур Мовароуннаҳр фиқҳ мактабига асос солган фақиҳ бобокалонимизнинг ҳаѐтлари кўпчилигимизга ҳали номаълум ва қизиқарли эканига шубҳа йўқ.
Ислом ҳуқуқи – фиқҳ шаклланганидан сўнг бу ўлкада Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбонийнинг машҳур шогирди Абу Ҳафс Кабир ал-Бухорий орқали илк бор, том маънода кенг тарқала бошлаган. Имом Шофиъий Абу Ҳанифа ҳақларида «Одамлар фиқҳда у зотнинг боқимандаларидир (шогирдларидир)» деган бўлсалар, Мовороуннаҳр фақиҳлари ҳам Абу Ҳафс Кабирнинг боқимандалари, шогирдлари ҳисобланади.Чунки, Мовороуннаҳрга фиқҳ илмини олиб келган ва Бухорода илк мадрасани қурдирган ҳам Абу Ҳафс Кабир ҳисобланадилар.
Бутун ислом оламига Абу Ҳафс Кабир номи билан танилган буюк фақиҳ, муҳаддис, Имом Бухорийнинг замондоши ва устози бўлган юртдошимизнинг тўлиқ исмлари Абу Ҳафс Аҳмад ибн Ҳафс ибн Зибриқон ибн Абдуллоҳ Ижлий Бухорий бўлиб, 150/768 йили Кўҳна Бухоронинг “Фахсодара” маҳалласида туғилган. Алломага Кабир (Катта) номи берилиши ҳақида Абдулҳай Лакнавий: «Абу Ҳафс Бухорийни Кабир деб аташлари ўғиллари Абу Ҳафс Сағир (Кичик Абу Ҳафс) билан фарқлаш учун бўлган», дейдилар [2, 120- б] Чунки Фарзандлари Абу Ҳафс Сағир ҳам отасидек ислом оламида машҳур фақиҳ бўлган. Бу ҳақда Имом Заҳабий «Сияру аъламин нубала»асарида: «Аҳмад ибн Ҳафс (яъни Абу Ҳафс Кабир) буюк фақиҳ, Мовороуннаҳр ва бутун машриқ устози ҳамда Бухоронинг шайхул-исломи бўлган Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳафс (яъни Абу Ҳафс Сағир)нинг отасидир», дейдилар.
Абу Ҳафс Кабир бошланғич таълимни Бухорода олгандан сўнг, Бағдодга бориб, Имом Аъзам (раҳматуллоҳи алайҳ)нинг шогирди Имом Муҳаммад (раҳматуллоҳи алайҳ)дан таълим олдилар. Бу ҳақда Имом Заҳабий: «Абу Ҳафс Кабир Имом Муҳаммаддан фиқҳни ўрганди ҳамда Вакиъ ибн Жарроҳ, Абу Усома, Ҳушайм ибн Башир, Жарир ибн Абдулҳамид каби муҳаддислардан ҳадис эшитди. Билингларки, Абу Ҳафсдан келган ривоятлар ишончли ҳисобланади», дейдилар. [5, 159-б] Муҳаммад ЗоҳидКавсарий ҳам:«Абу Ҳафс Кабир ва Абу Сулаймон Жузжоний Имом Муҳаммад китобларининг ривоятида асос ҳисобланадилар», дейдилар [13, 72-б] Бундан кўринадики, Имом Муҳаммаднинг асарларикейинги авлодга асосан ушбу икки шогирд орқали етган ва улар Имом Муҳаммаднинг энг яқин шогирдларидир.
Шунингдек, Абу Ҳафс Кабир Имом Муҳаммаднинг асосий илмий мероси ва ҳанафий мазҳабининг асоси ҳисобланган «Зоҳирур-ривоя» китобларининг ровийси ҳамдир. Фақатгина олтинчи китоб – «Китаб ас-сияр ал-кабир» Абу Ҳафс Кабир она юртларига қайтгандан сўнг ѐзилгани учун уни ривоят қилиш насиб этмади. [3, 54-б] Абу Ҳафс Кабир ривоятлари билан бизгача етиб келган Имом Муҳаммаднинг асарлари нафақат Ислом оламида балки бутун дунѐ ҳуқуқшунослигининг асос манбаси ҳисобланади. Ушбу олти китобни ўрганиб чиққан ғарб шарқшунослари Имом Муҳаммадни «Ислом Гроцийси» деб аташган эди. Лекин Имом Муҳаммад Гроцийдан саккиз ярим аср муқаддам халқаро ҳуқуқнинг барча соҳаларидаги меъѐрларни ўз асарларида илк бор муфассал ѐритиб берган эдилар.
Абу Ҳафс Кабир Ироқ аҳли фиқҳи ва бошқа кўпгина илмларни пухта эгаллагандан сўнг, она шаҳри Бухорога илм ва тақво билан бойиган хазина мисол бўлиб қайтдилар. Халқ у кишини катта хурсандчилик билан кутиб олди. Шундан сўнг, эски манзиллари яқинига бир неча масжид ва мадраса қурдириб, талабаларга таълим бериш ҳамда халқдан тушган саволларга фатво бериш билан машғул бўлдилар. Абу Ҳафс Кабир, амир ѐки оддий фуқаро бўладими, қандай муаммо билан келса, ҳал қилиб беришга ҳаракат қилган. Шу боис, одамлар олимни «Ҳожатбарор имом» деб ҳурматлашган.
Ривоят қилинишича, бир куни Имомнинг зиѐратига Бухоро амири Муҳаммад ибн Толут келиб, салобатларидан тили айланмай қолади ва зиѐрат сўнгигача бир оғиз гапиришга ботина олмайди. Қайтишда ҳамроҳи бўлган вазирига: «Мен Халифа ва жуда кўп улуғлар ҳузурига кирганман лекин, ҳеч кимдан бунчалик ҳайбатланмаган эдим» деган экан. [6, 9-б] Шунингдек, фақиҳнинг ҳар кун Қуръони каримнинг тенг ярмини хатм қилишга одатланганлари ва бу умрларининг охиригача давомий бўлгани манбаларда зикр қилинади. [13, 72-б]
Абу Ҳафс Кабир ўзлари берган фатволарни жамлаб «Фатовойи Абу Ҳафс» китобини ѐзганлар. Алломанинг фатволари Ислом оламида кенг тарқалган бўлиб, у киши берган фатволар ва асарларидан олинган иқтибослардан кейинги давр уламолари ўз асарларида кенг истефода этишган. Жумладан: «Баҳрур-роиқ шарҳу канзул-дақоиқ», «Фатовои Оламгирия», «Фатовои ҳиндия», «Тахриж мин фатовои Абу Хафс Кабир Бухорий»,«Дурру-л-мухтор», «Иноя шарҳу-л-ҳидоя», «Мабсуту-с-Сарахсий», «Бадоиъу-с-саноиъ», каби китобларда мавжуд. Шунингдек, Абу Ҳафс Кабир «Китаб ат-тахриж» ва «Наводир» номли асарлар муаллифи ҳамдир [9, 70-б].
Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахийнинг «Бухоро тарихи» китобида қуйидагича ҳикоя қилинади:«Абу Ҳафс Кабирнинг шуҳрати Ислом оламига тарқалди, ҳатто араб диѐри олимлари бирон-бир мушкул масаланинг жавобини билмай қолишса, Бухородан улар томон қатнайдиган карвонга ўз вакилларини қўшиб масаланинг жавобини билиб келиш учун жўнатишар эди. Бир куни ҳожилар карвони келаѐтганида, карвондан бир киши Абу Ҳафснинг ѐнига келиб, бир масаланинг жавобини сўради, Абу Ҳафс ажабланиб: «Нима учун Ироқ олимларидан сўрамадингиз?» деди. Ҳалиги одам: «Улардан сўрадик, лекин улар жавоб бера олмади ва менга Бухорога бориб, бу масалани Абу Ҳафсдан ѐки унинг фарзандидан сўрагин, улар сенга бу масаланинг жавобини айтади дейишди», деб жавоб берди. [1,53-54-б ]
Абу Ҳафс Кабирнинг мадрасаси ҳозирги «Пойи Калон» мавзеида бўлган. Аллома уйдан мадрасага боришда бозор орқали ўтарганда ҳайбатларидан бозорчиларнинг шовқин-сурони тўхтаб қолар эди. [15, 71-б]
Абу Ҳафс Кабир тарбиялаган шогирдлардан Абу Ҳафс Сағир, Абу Жаъфар Ризвон ибн Салим Бадокорий, Ҳотам ибн Наср ибн Молик Ғиждивоний, Абул Ҳасан Муқотил ибн Саид Байдарий, Муҳаммад ибн Ҳотам Субизғукий, Абу Заҳҳок Фазл ибн Ҳассон Сутиканий, Абу Саид Сулаймон ибн Довуд Шарғий ва унинг ўғли Абу Усмон Саид ибн Сулаймон Шарғий, Ҳорис ибн Абул Вафо ал-Бухорий, Абу Солиҳ Тоййиб ибн Муқотил Ҳуноматий, Абул Ҳасан ибн Толиб Ғишатий каби алломалар етишиб чиқди. [9, 71-б] Жумладан, буюк муҳаддис – Имом Бухорий ҳам фақиҳданѐшликларида таълим олган. [16, 71-б]
Абу Ҳафс Сағир(фақиҳниг фарзанди кичик Абу Ҳафс)нинг тўлиқ исмлари – Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳафс ибн Зибриқон ал-Бухорийдир. У киши ўз оталарида талим олиб, катта фақиҳ ва Бухоро шайхи даражасига етишган.
Абу Ҳафс Сағир ҳам араб юртларига илмий сафар қилганлар. Бу сафар давомида Абул Валид ат-Таѐлиси, Ҳумайди, Яҳѐ ибн Маъин каби муҳаддислардан ҳадис эшитган. Сафар давомида Имом Бухорий билан ҳамроҳ бўлган. [15, 70-б] У зотни «ал-Аҳваъ вал-ихтилаф» («Ҳавойи гаплар ва ихтилофлар»), «ар-Радду ала-л-лафзийя» («Юзаки қаровчиларга раддиялар») номли китоблари мавжуд. Шу ўринда юқоридаги икки китоб ҳақидаги Абдулҳай Лакнавий қуйидаги сўзларини келтирамиз: «Ушбу икки китобни кўпгина манбаларда, жумладан «Кашфуз-зунун» ҳамда «ал-Фунун» асарларида Абу Ҳафс Кабирга нисбат беришган, бу эса хатодир. Аслида букитобларни Абу Ҳафс Сағир ѐзган», деб айтадилар. [14, 72-б]Абу Ҳафс Сағир 264/878 йили Рамазон ойида вафот этганлар. [12, 19-б]
Абу Ҳафс Кабир 216 ҳиж. (832 мил.) йили вафот этганларида Бухородаги Дарвозайи Нав қаршисидаги тепаликка дафн қилинди. Шундан кейин одамлар бу дарвозани Ҳазрати Имом дарвозаси деб атай бошлашди.
Абу Ҳафс Кабир дафн қилинган тепаликга яқин жойда алломанинг дарсхонаси ва атрофда кўплаб масжидлар жойлашгани ҳамда кейинроқ Абу Ҳафс Кабирнинг қабри устига мақбара қурилганини Наршахий «Бухоро тарихи»да зикр қилиб ўтган.
Зиѐратгохдаги Ободончилик ишлари.Абу Хафси Кабир зиѐратгоҳи мустабид тузум замонида энг кўп талофат кўрган зиѐратгоҳлардан бири бўлди. Умуман Абу Хафси Кабир билан боғлиқ, хар бир нарсани юқотишга ҳаракат килинди.Зиѐратгоҳ ички ҳудудидаги XXVI асрда қурилган масжид биноси омборхонага айлантирилган, зиѐратгох хароба холига келиб қолган эди. Ватанимиз истиклолга эришгач илк йиллардан Бухоро халқи бу жойни бақадри ҳол обод қила бошлади.
Ниҳоят халкимиз кутган кенг куламдаги ободонлаштириш ишлари 2009 йилда Юртбошимиз фармони билан бошланди. Кадимги машхур ―Хазрати Имом дарвозаси кайта тикланди. Ҳозир ушбу зиѐратгоҳ ички ҳудудида қурилган янги масжид сиғими 1000 кишига мўлжалланган. Ҳозирда зиѐратгоҳ ҳудудида XXVI асрда қурилган эски масжид биносиҳаммавжуд бўлиб 120 кишилик сиғимга эгадир. Ҳазратнинг макбараларига борадиган тор йўлакчалар ўрнига кенг ва равон, икки ѐнига манзарали дарахтлар экилган кўча тушди. Абу Хафс Кабир зиѐратгохининг атрофига тўла девор олинди. Абу Хафс Кабир мақбараси икки томонига узун, муҳташам айвонлар кўтарилди.
Хулоса: Мақбарада Абу Хафси Кабир ва ўғиллари Абдуллоҳ Абу Хафси Caғиp хамда неваралари ва шогирдлари Абдуллох Спандмуний (фақихуд -доруссалтана) дафн килинган.
Иззатилла ЮЛДАШЕВ,
Тошкент Ислом институти
“Тиллар” кафедраси катта ўқитувчиси
* * *
Musulmon olami balki butun dunyo Movarounnahrdan yetishib chiqqan faqih allomalarimizni katta hurmat-e’tibor bilan tilga olishlari hammaga ma’lum. Ammo o‘lkaga eng birinchi fiqh ilmini olib kelib, uni keng yoygan va bu joyda butun olamga mashhur Movarounnahr fiqh maktabiga asos solgan faqih bobokalonimizning hayotlari ko‘pchiligimizga hali noma’lum va qiziqarli ekaniga shubha yo‘q.
Islom huquqi – fiqh shakllanganidan so‘ng bu o‘lkada Muhammad ibn Hasan Shayboniyning mashhur shogirdi Abu Hafs Kabir al-Buxoriy orqali ilk bor, tom ma’noda keng tarqala boshlagan. Imom Shofi’iy Abu Hanifa haqlarida «Odamlar fiqhda u zotning boqimandalaridir (shogirdlaridir)» degan bo‘lsalar, Movorounnahr faqihlari ham Abu Hafs Kabirning boqimandalari, shogirdlari hisoblanadi.Chunki, Movorounnahrga fiqh ilmini olib kelgan va Buxoroda ilk madrasani qurdirgan ham Abu Hafs Kabir hisoblanadilar.
Butun islom olamiga Abu Hafs Kabir nomi bilan tanilgan buyuk faqih, muhaddis, Imom Buxoriyning zamondoshi va ustozi bo‘lgan yurtdoshimizning to‘liq ismlari Abu Hafs Ahmad ibn Hafs ibn Zibriqon ibn Abdulloh Ijliy Buxoriy bo‘lib, 150/768 yili Ko‘hna Buxoroning “Faxsodara” mahallasida tug‘ilgan. Allomaga Kabir (Katta) nomi berilishi haqida Abdulhay Laknaviy: «Abu Hafs Buxoriyni Kabir deb atashlari o‘g‘illari Abu Hafs Sag‘ir (Kichik Abu Hafs) bilan farqlash uchun bo‘lgan», deydilar [2, 120- b] Chunki Farzandlari Abu Hafs Sag‘ir ham otasidek islom olamida mashhur faqih bo‘lgan. Bu haqda Imom Zahabiy «Siyaru a’lamin nubala»asarida: «Ahmad ibn Hafs (ya’ni Abu Hafs Kabir) buyuk faqih, Movorounnahr va butun mashriq ustozi hamda Buxoroning shayxul-islomi bo‘lgan Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs (ya’ni Abu Hafs Sag‘ir)ning otasidir», deydilar.
Abu Hafs Kabir boshlang‘ich ta’limni Buxoroda olgandan so‘ng, Bag‘dodga borib, Imom A’zam (rahmatullohi alayh)ning shogirdi Imom Muhammad (rahmatullohi alayh)dan ta’lim oldilar. Bu haqda Imom Zahabiy: «Abu Hafs Kabir Imom Muhammaddan fiqhni o‘rgandi hamda Vaki’ ibn Jarroh, Abu Usoma, Hushaym ibn Bashir, Jarir ibn Abdulhamid kabi muhaddislardan hadis eshitdi. Bilinglarki, Abu Hafsdan kelgan rivoyatlar ishonchli hisoblanadi», deydilar. [5, 159-b] Muhammad ZohidKavsariy ham:«Abu Hafs Kabir va Abu Sulaymon Juzjoniy Imom Muhammad kitoblarining rivoyatida asos hisoblanadilar», deydilar [13, 72-b] Bundan ko‘rinadiki, Imom Muhammadning asarlarikeyingi avlodga asosan ushbu ikki shogird orqali yetgan va ular Imom Muhammadning eng yaqin shogirdlaridir.
Shuningdek, Abu Hafs Kabir Imom Muhammadning asosiy ilmiy merosi va hanafiy mazhabining asosi hisoblangan «Zohirur-rivoya» kitoblarining roviysi hamdir. Faqatgina oltinchi kitob – «Kitab as-siyar al-kabir» Abu Hafs Kabir ona yurtlariga qaytgandan so‘ng yozilgani uchun uni rivoyat qilish nasib etmadi. [3, 54-b] Abu Hafs Kabir rivoyatlari bilan bizgacha yetib kelgan Imom Muhammadning asarlari nafaqat Islom olamida balki butun dunyo huquqshunosligining asos manbasi hisoblanadi. Ushbu olti kitobni o‘rganib chiqqan g‘arb sharqshunoslari Imom Muhammadni «Islom Grotsiysi» deb atashgan edi. Lekin Imom Muhammad Grotsiydan sakkiz yarim asr muqaddam xalqaro huquqning barcha sohalaridagi me’yorlarni o‘z asarlarida ilk bor mufassal yoritib bergan edilar.
Abu Hafs Kabir Iroq ahli fiqhi va boshqa ko‘pgina ilmlarni puxta egallagandan so‘ng, ona shahri Buxoroga ilm va taqvo bilan boyigan xazina misol bo‘lib qaytdilar. Xalq u kishini katta xursandchilik bilan kutib oldi. Shundan so‘ng, eski manzillari yaqiniga bir necha masjid va madrasa qurdirib, talabalarga ta’lim berish hamda xalqdan tushgan savollarga fatvo berish bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Abu Hafs Kabir, amir yoki oddiy fuqaro bo‘ladimi, qanday muammo bilan kelsa, hal qilib berishga harakat qilgan. Shu bois, odamlar olimni «Hojatbaror imom» deb hurmatlashgan.
Rivoyat qilinishicha, bir kuni Imomning ziyoratiga Buxoro amiri Muhammad ibn Tolut kelib, salobatlaridan tili aylanmay qoladi va ziyorat so‘ngigacha bir og‘iz gapirishga botina olmaydi. Qaytishda hamrohi bo‘lgan vaziriga: «Men Xalifa va juda ko‘p ulug‘lar huzuriga kirganman lekin, hech kimdan bunchalik haybatlanmagan edim» degan ekan. [6, 9-b] Shuningdek, faqihning har kun Qur’oni karimning teng yarmini xatm qilishga odatlanganlari va bu umrlarining oxirigacha davomiy bo‘lgani manbalarda zikr qilinadi. [13, 72-b]
Abu Hafs Kabir o‘zlari bergan fatvolarni jamlab «Fatovoyi Abu Hafs» kitobini yozganlar. Allomaning fatvolari Islom olamida keng tarqalgan bo‘lib, u kishi bergan fatvolar va asarlaridan olingan iqtiboslardan keyingi davr ulamolari o‘z asarlarida keng istefoda etishgan. Jumladan: «Bahrur-roiq sharhu kanzul-daqoiq», «Fatovoi Olamgiriya», «Fatovoi hindiya», «Taxrij min fatovoi Abu Xafs Kabir Buxoriy»,«Durru-l-muxtor», «Inoya sharhu-l-hidoya», «Mabsutu-s-Saraxsiy», «Badoi’u-s-sanoi’», kabi kitoblarda mavjud. Shuningdek, Abu Hafs Kabir «Kitab at-taxrij» va «Navodir» nomli asarlar muallifi hamdir [9, 70-b].
Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning «Buxoro tarixi» kitobida quyidagicha hikoya qilinadi:«Abu Hafs Kabirning shuhrati Islom olamiga tarqaldi, hatto arab diyori olimlari biron-bir mushkul masalaning javobini bilmay qolishsa, Buxorodan ular tomon qatnaydigan karvonga o‘z vakillarini qo‘shib masalaning javobini bilib kelish uchun jo‘natishar edi. Bir kuni hojilar karvoni kelayotganida, karvondan bir kishi Abu Hafsning yoniga kelib, bir masalaning javobini so‘radi, Abu Hafs ajablanib: «Nima uchun Iroq olimlaridan so‘ramadingiz?» dedi. Haligi odam: «Ulardan so‘radik, lekin ular javob bera olmadi va menga Buxoroga borib, bu masalani Abu Hafsdan yoki uning farzandidan so‘ragin, ular senga bu masalaning javobini aytadi deyishdi», deb javob berdi. [1,53-54-b ]
Abu Hafs Kabirning madrasasi hozirgi «Poyi Kalon» mavzeida bo‘lgan. Alloma uydan madrasaga borishda bozor orqali o‘targanda haybatlaridan bozorchilarning shovqin-suroni to‘xtab qolar edi. [15, 71-b]
Abu Hafs Kabir tarbiyalagan shogirdlardan Abu Hafs Sag‘ir, Abu Ja’far Rizvon ibn Salim Badokoriy, Hotam ibn Nasr ibn Molik G‘ijdivoniy, Abul Hasan Muqotil ibn Said Baydariy, Muhammad ibn Hotam Subizg‘ukiy, Abu Zahhok Fazl ibn Hasson Sutikaniy, Abu Said Sulaymon ibn Dovud Sharg‘iy va uning o‘g‘li Abu Usmon Said ibn Sulaymon Sharg‘iy, Horis ibn Abul Vafo al-Buxoriy, Abu Solih Toyyib ibn Muqotil Hunomatiy, Abul Hasan ibn Tolib G‘ishatiy kabi allomalar yetishib chiqdi. [9, 71-b] Jumladan, buyuk muhaddis – Imom Buxoriy ham faqihdanyoshliklarida ta’lim olgan. [16, 71-b]
Abu Hafs Sag‘ir(faqihnig farzandi kichik Abu Hafs)ning to‘liq ismlari – Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Hafs ibn Zibriqon al-Buxoriydir. U kishi o‘z otalarida talim olib, katta faqih va Buxoro shayxi darajasiga yetishgan.
Abu Hafs Sag‘ir ham arab yurtlariga ilmiy safar qilganlar. Bu safar davomida Abul Valid at-Tayolisi, Humaydi, Yahyo ibn Ma’in kabi muhaddislardan hadis eshitgan. Safar davomida Imom Buxoriy bilan hamroh bo‘lgan. [15, 70-b] U zotni «al-Ahva’ val-ixtilaf» («Havoyi gaplar va ixtiloflar»), «ar-Raddu ala-l-lafziyya» («Yuzaki qarovchilarga raddiyalar») nomli kitoblari mavjud. Shu o‘rinda yuqoridagi ikki kitob haqidagi Abdulhay Laknaviy quyidagi so‘zlarini keltiramiz: «Ushbu ikki kitobni ko‘pgina manbalarda, jumladan «Kashfuz-zunun» hamda «al-Funun» asarlarida Abu Hafs Kabirga nisbat berishgan, bu esa xatodir. Aslida bukitoblarni Abu Hafs Sag‘ir yozgan», deb aytadilar. [14, 72-b]Abu Hafs Sag‘ir 264/878 yili Ramazon oyida vafot etganlar. [12, 19-b]
Abu Hafs Kabir 216 hij. (832 mil.) yili vafot etganlarida Buxorodagi Darvozayi Nav qarshisidagi tepalikka dafn qilindi. Shundan keyin odamlar bu darvozani Hazrati Imom darvozasi deb atay boshlashdi.
Abu Hafs Kabir dafn qilingan tepalikga yaqin joyda allomaning darsxonasi va atrofda ko‘plab masjidlar joylashgani hamda keyinroq Abu Hafs Kabirning qabri ustiga maqbara qurilganini Narshaxiy «Buxoro tarixi»da zikr qilib o‘tgan.
Ziyoratgoxdagi Obodonchilik ishlari.Abu Xafsi Kabir ziyoratgohi mustabid tuzum zamonida eng ko‘p talofat ko‘rgan ziyoratgohlardan biri bo‘ldi. Umuman Abu Xafsi Kabir bilan bog‘liq, xar bir narsani yuqotishga harakat kilindi.Ziyoratgoh ichki hududidagi XXVI asrda qurilgan masjid binosi omborxonaga aylantirilgan, ziyoratgox xaroba xoliga kelib qolgan edi. Vatanimiz istiklolga erishgach ilk yillardan Buxoro xalqi bu joyni baqadri hol obod qila boshladi.
Nihoyat xalkimiz kutgan keng kulamdagi obodonlashtirish ishlari 2009 yilda Yurtboshimiz farmoni bilan boshlandi. Kadimgi mashxur ―Xazrati Imom darvozasi kayta tiklandi. Hozir ushbu ziyoratgoh ichki hududida qurilgan yangi masjid sig‘imi 1000 kishiga mo‘ljallangan. Hozirda ziyoratgoh hududida XXVI asrda qurilgan eski masjid binosihammavjud bo‘lib 120 kishilik sig‘imga egadir. Hazratning makbaralariga boradigan tor yo‘lakchalar o‘rniga keng va ravon, ikki yoniga manzarali daraxtlar ekilgan ko‘cha tushdi. Abu Xafs Kabir ziyoratgoxining atrofiga to‘la devor olindi. Abu Xafs Kabir maqbarasi ikki tomoniga uzun, muhtasham ayvonlar ko‘tarildi.
Xulosa: Maqbarada Abu Xafsi Kabir va o‘g‘illari Abdulloh Abu Xafsi Cag‘ip xamda nevaralari va shogirdlari Abdullox Spandmuniy (faqixud -dorussaltana) dafn kilingan.
Izzatilla YULDASHЕV,
Toshkent Islom instituti
“Tillar” kafedrasi katta o‘qituvchisi