Тил одоби
Маддоҳлик, исломда қораланган иллатлардан бири бўлиб, луғавий жиҳатдан “Мақтовчи” деган маънони билдиради. Шаръий истилоҳда эса ҳар кўринган инсонни ўринли ва ўринсиз мақтайверадиган ва ўзгаларни мақташни одат қилиб олган инсонга нисбатан ишлатилади. Бунга динимиз Ислом қандай қарайди, мақташлик мумкин эмасми?
Мақтовни баъзи ўринларда ишлатиш лозим. Агар қалби тарбияланган бўлса, унда ҳаддидан оширмасдан, муболаға ва ёлғон сўзлардан сақланган ҳолда кишида бор бўлган сифатлар билангина мақташ жоиз. Чунки гоҳида бирор кишининг ўзида бор хислати билан мақталса, у мақтов унга янада ғайратига ғайрат қўшади. Зероки, севимли Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам:
“Ким одамларга шукр (миннатдорлик изҳор) қилмаса, Аллоҳга ҳам шукр қилмайди” ва “Ким сизга яхшилик қилса уни мукофотланг (яъни, унингдек яхшилик қилинг). Агар уни мукофотлагани нарса топа олмасангиз, улар ҳаққига дуо қилингки, тоинки уларни мукофотлаётганингизни билсинлар”, деганлар. Суннат бизга одамларни фақат керакли жойдагина мақташ, шунда ҳам уни кўпайтириб юбормаслик, мақтовда ёлғон ва муболаға ишлатмаслик, кишини унда йўқ сифатлар билан атаб, хушомад қилмасликни буюрган. Баъзи салафлар: “Агар бир кишини ўзининг олдида мақташса, “Эй Аллоҳ, улар билмаган гуноҳларимни мағфират қил. Улар айтаётган гаплар (мақтовлар) сабабли мени азоблама. Мени улар ўйлаётганидан-да яхшироқ қил” деб айтсин, дейишган”.
Худди шу каби фарзанд тарбиясида ҳам қачонки болада чиройли хулқ мақтовга арзигулик бир феъл содир бўлса, уни ҳурмат билан шарафламоқ, кўнглини қувонтирадиган нарса билан тақдирламоқ, кўпчилик орасида бу феълини изҳор этмоқ зарур.
Мақтовга арзийдиган инсонлар бор, албатта. Лекин арзимайдиганлари ҳам бор. Маддоҳлар эса шуларни ажрата олмайдиган кишилардир. Абулқосим аз-Замахшарий: «Ўзи сазовор бўлмаган ҳамду сано ва мақтовларни талаб қилиш уятсиз, телба одамларнинг одатларидандир», деган.
Ёш болалар бирор яхши амал қилсалар, уларни янада рағбатлантириш ва қизиқтириш учун мақтаса бўлади. Аммо болаларни ҳам кибр ва фахр иллати пайдо бўлмаслиги учун мақтовни чеклаш ёки маълум замонларга қайдлаш лозим. Таҳсинга лойиқ кишиларни мақташ жамиятда фазилат ва комиллик ортишига сабаб бўлгани учун шариатимиз бундан қайтармайди. Бир донишманд айтибди: “Биров сени ўзингда йўқ сифатлар билан мадҳ этса, ундай одамга ишонма. Чунки у сенда йўқ ёмон сифатлар билан бошқа ерда сени ёмонлашга қодир”.
Қадимда бир маддоҳ бўлган экан. У кимни кўрса, унга бағишлаб камида икки мисра, йўқса тўрт мисра мадҳ битмаса сира туролмасакан. Ўзининг маза-бемаза қофиялари билан аввалига қишлоқдагиларининг, сўнгра шаҳардагиларининг жонига тегибди. Бора-бора ҳеч ким маддоҳга эътибор бермай қўйди. “Ҳап сенларни, ҳали мени кўрганда таъзим қилмасаларинг, отимни бошқа қўяман!” – дебди-ю, ишга киришибди. Бир ҳафта узлатга чекиниб подшоҳга мадҳ битди. Мадҳ бўлганда ҳам нақд қирқ байт экан! Байтларини оққа кўчириб, қўлтиғига урибди-да, қайдасан Бухоройи шариф дея пиёда юриб икки кун деганда азим шаҳарга келибди. Лабиҳовуз бўйида тамадди қилиб олгач, подшоҳ ҳазратларининг қабулхонасига борди. Эшик оғаси унинг арзини тинглаб, онҳазратга етказди. Давлат ишларидан асаблари қақшаб ўтирган подшоҳ, “Шоир бўлса, яхши ашъорларидан эшитай, шояд кайфиятим кўтарилса” – деган хаёл билан киришга изн берди. Ишнинг бундай осон кўчганидан маддоҳнинг оғзи қулоғига келиб, босар-тусарини билмай қолиб: “Қадримни биладиганлар ҳам бор экан-ку, оламда” деб хаёлидан ўтказди.
Эшик оғаси маддоҳни ичкарига бошлаб кирибди. Тахтда ўтирган савлатли подшоҳни кўриб унинг оёғига қалтирай бошлади. Подшоҳ деди:
– Олис қишлоқдан келган шоирман дебсан, қани бир эшитайлик-чи! Зора бу ғамгин кўнглим сенинг шеърларинг ила хурсанд бўлса.
Маддоҳ қақраган томоғини бир-икки ютиниб ҳўллабди-да, тутила-тутила ёзган мадҳини ўқий кетибди. Афсуски, ўқиётганлари ноўрин мақтов ва маъносиз кўкларга кўтариб ёзилган, қофияси бир-бирига тушмаган байтлардан иборат эди. У ўқиган сайин подшоҳнинг тунд юзи баттар тундлашаверибди. “Ашъор”и яримламай туриб подшоҳнинг ғазаби келиб, бақириб мулозимни бор овози билан чақирди. Буни кўрган маддоҳ донг қотиб қолди. Довот-қалам тутган мулозим пайдо бўлди. Дарғазаб бўлган шоҳ дедики, “Шоирнинг ҳар бир мисраси учун бир даррадан урилсин, қишлоғидан тўрт таноб ер ажратилиб, бундан буёғига деҳқончилик билан шуғуллансин. Ёнидаги деҳқонлардан кам ҳосил оладиган бўлса, зиндонбанд қилинсин!”
Шоҳ айтганидай маддоҳ “шоир”ни ясоққа ётқизиб, елкасига қирқ дарра урдилар. Шонасига ҳар дарра тушганда хаёлидан “Яхшиямки, юз байт ёзмабман, шунисига ҳам шукр”, деб қўяркан.
Қиссадан ҳисса, инсонларни ортиқча мақташлик риё, сумъа ва манманлик каби ёмон иллатларни пайдо қилади. Афсуски, бу каби иллатлар хозирги кунимизда ҳам тез-тез учраб турганини гувоҳи бўлиб турибмиз. Агар маддоҳлик бўлмаганда мана шу каби иллатлар бўлмас эди. Лекин мақтовга лойиқ бўлмаган кимсаларни, кишининг мансаби, бойлиги ё обрў-шуҳрати учун мақташ ҳақиқат ва ахлоққа зид бўлгани учун ёмон иш саналади.
Аллоҳ таоло ҳар бир олаётган нафасимизни ҳисоб-китоби борлигини унутмаслигимизни, умримизни ҳар бир они, ҳар дақиқасини ғанимат билиб, эзгу ва хайрли ишларга сарф этишга муваффақ айласин!
Раҳматилло Мадаминов,
Қўштепа тумани “Эшонгузар” масжиди имом-ноиби
