Фиқҳ китобларида никоҳ ва талоқ алоҳида катта бўлим тариқасида ёритилади. Талоқнинг ичидаги қисмларидан бири бу “Хулуъ” масаласи ҳисобланади. Аллоҳ таоло ғазаб қилган ва ер-у осмон у сабабли ларзага келган нарса бу никоҳ ақди бўлган инсонларнинг ажримидир. Хулуъ ҳам талоқ каби ажрим ҳисобланиб, унинг талоқдан фарқи – аёл киши томонидан талаб қилинган ажримдир. Албатта ислом шариатида ақл ва қувват жиҳатдан эркак киши кучли саналади ва барча масалалар унинг тасарруфи орқали амалга оширилади. Бу нарса қийшиқ қовурғадан яратилган аёлнинг ожиза ва ҳиссиётга берилувчи махлуқотлигини Билувчи Зот томонидан қўйилган буйруқ ҳисобланади. Шу сабабдан, талоқ қилиш ҳуқуқи эркак кишига берилган бўлиб, уни жавобгарлигини ҳам эркак киши бўйнига юклатилади. Аммо шундай вазиятлар бўладики, ажрим аёл томондан ҳам талаб қилиниши мумкин. Бу томонга ҳам ислом шариати муносиб қараб, ўз ўрнида аёл киши ҳам ўз талоғини талаб қилиб олишга ҳуқуқ берилган.
Хулуъ сўзи луғатан “кийим ечиш” деган маънода ифодалайди. Шариатда эса хотин кишининг арз қилиб, бир нарса бериб, эри билан ажрашишига хулуъ дейилади. Чунки эр-хотин Қуръон таъбири ила бир-бирига кийим ўрнида бўлади. Шу сабабдан мана шу луғавий маънодаги сўз билан қўлланилади.
Аллоҳ таоло Бақара сурасида: Бас, агар икковларининг Аллоҳнинг чегараларида тура олмаслигидан қўрқсангиз, хотин берган эвазда икковларига гуноҳ йўқдир. Ушбулар Аллоҳнинг чегараларидир. Бас, уларни бузманг. Ва ким Аллоҳнинг чегараларини бузса, бас, ўшалар, ана ўшалар золимлардир, деган (229-оят).
Ушбу ояти карима асосида Ислом шариатида хулуъ ҳукми жорий қилинган. Эр-хотин бирга яшашларининг иложи қолмаса, агар бирга турсалар, гуноҳ иш содир бўлиши муқаррар бўлиб қолса, хотин ажрашишни истаса, эрига фидя (тўлов) бериб, уни рози қилиб, ажрашиб кетиши жоиздир.
Ислом динида биринчи хулуъ Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида содир бўлди. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
Собит ибн Қайснинг хотини Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб: Эй Аллоҳнинг Расули! Мен унга хулқда ҳам, динда ҳам бир айб қўя олмайман, лекин Исломда куфрон бўлишини (яъни эримни ёқтирмаганим учун унга итоатсизлик қилиб, гуноҳкор бўлишни) ҳам истамайман, деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: (Сенга маҳр қилиб берган) боғини унга қайтариб берасанми? дедилар. Ҳа, деди аёл. У зот (Собит ибн Қайсга) Боғни қабул қилиб олгин-да, уни бир талоқ қил, дедилар (Бухорий ва Насоий ривоят қилганлар).
Собит ибн Қайс розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтганларини қилди ва шу тариқа Исломда биринчи хулуъ собит бўлди.
Хулуъ боин талоқ ҳисобланади. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хулуъни бир боин талоқ ҳисоблаганлар. Боин талоқ – ражъий талоқдан фарқли ўлароқ эр-хотинлик алоқалари ўша заҳотиёқ тамом бўлади.
Бундан ташқари ажрим қози томондан ҳам амалга оширилади. Қазоий ажримга тўрт фиқҳий мазҳабларга кўра, қуйидагилар сабаб бўлади:
- нафақа қилишдан ожизлик
- эр-хотиндаги айб
- зарар
- ёмон оилавий муносабатлар
- эрнинг ғойиб бўлиши ҳамда қамоқ.
Ушбу масалалар қозининг ҳукмига боғлиқ бўлади.
Нафақадан ожиз бўлиш. Ҳанафий мазҳабидан бошқа уч мазҳаб, яъни моликий, шофеъий ва ҳанбалий мазҳабларида нафақадан ожиз бўлиш эр-хотин ажратилишига сабаб бўлади. Аммо, ҳанафий мазҳабига кўра, нафақадан ожизлик сабабли эр-хотин ораси ажратилмайди. Чунки эр гоҳ бой, гоҳ ночор ҳолатда бўлади. Агар эр бой бўлиб, нафақа қилмаётган бўлса, ажримдан бошқа йўллар қилинади, масалан қамаб қўйилади ёки мажбуран моли нафақа учун сотилади.
Айб ва касаллик. Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммад уч жинсий касаллик сабабидан эр-хотин ораси ажратилади, дейишган. Улар:
- Мажбуб – эркак жинсий аъзоси кесилган бўлиши;
- Унна – жинсий ожиз бўлиш;
- Хасй – бичилган бўлиш. Мана шу ҳолатлардагина хотин қозига шикоят қилиб, ажрим талаб қилишга ҳақли.
Бунда қозининг никоҳни фасх – бекор қилиши боин талоқ бўлади.
Жанжал ва зарар. Жанжал – инсон ҳурматига таъна етказадиган даражадаги қаттиқ низо. Зарар – эркак кишининг хотинига гап ёки хатти-ҳаракат билан азият етказиши. Худди, сўкиш, уриш ва ҳаром ишларга мажбурлаши каби. Моликийлардан бошқа уч мазҳаб, агарчи низо ва зарар ўта даражада кучли бўлса ҳам, ажримга сабаб бўлолмайди. Чунки аёлдаги зарарни талоқсиз ҳам ҳал этиш мумкин, масалан қозининг эркакни одобга чақириши, жазолаши каби. Моликийларда эса, зарар ва жанжал сабабидан тафриқ жоиз бўлади,
Эрнинг йўқ бўлиб кетиши. Агар эр ғойиб бўлса ҳанафий ва шофеъий мазҳабига кўра, гарчи муддат узун бўлсада, эрнинг йўқ бўлиши сабабидан қози уларнинг орасини ажратмайди. Негаки, бу борада бирорта шаръий далил собит бўлмаган.
Моҳира Орифжонова,
Тошкент Ислом институти 403-гуруҳ талабаси
