Истиқлол шарофати билан юртимизда жуда кенг кўламли хайрли ишлар амалга оширилаётгани барчамизни қувонтиради. Айниқса, ўз асарларида Ислом дини асослари ҳамда унинг асл моҳиятини ҳар тарафлама тадқиқ этган ватандошларимиз бўлган буюк алломаларнинг ҳаёти ва ижодини чуқур ўрганиш, асарларини таржима қилиб, халқимизга тақдим этиш каби эзгу ишлар тарихимизни янада теранроқ англашга имконият очиб бераётганлиги, нафақат ўзбек халқи, балки бутун дунёдаги тараққийпарвар фикрловчи кишиларнинг ҳам диққатини ўзига тортди. Кундан кунга улуғ алломаларимиз ҳаёти ва ижоди, маънавий меросига кўпчиликнинг қизиқши ортиб бормоқда. Юртимизда яшаб ўтган ана шундай улуғ зотлардан бири, шубҳасиз, серқирра олим Имом Абу Исо Муҳаммад Термизий ҳазратларидир. Бу ватандошимиз ўзидан улкан илмий мерос қолдирган. “Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ” (“Сунани Термизий”), “Аш-Шамоил” (“Шамоили Муҳаммадия”), “Ал-Ҳол”, “Ат-Тарих”, “Аз-Зуҳд”, “Ал-Асмоъ ва ал-куно” (“Исмлар ва кунялар”) каби асарлар шулар жумласидандир. Юқорида таъкидлаганимиздек, юртимизда Имом Термизий ва у зотнинг меросига ҳам муносабат тубдан ўзгарди. Жорий йилнинг 15 август куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Имом Термизий таваллудининг 1200 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги 292-сонли қарори қабул қилинди. Мазкур қарорнинг қабул қилинишидан кўзланган асосий мақсад унда таъкидланганидек: “Муқаддас ислом дини илмлари ривожига беқиёс ҳисса қўшган буюк олим, ватандошимиз Имом Абу Исо Муҳаммад Термизийнинг улкан илмий меросини янада чуқур ўрганиш, халқимиз ва жаҳон жамоатчилиги ўртасида кенг тарғиб этиш, ушбу йўналишда олиб борилаётган тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш, ёш авлоднинг маънавий-руҳий оламини бойитиш, уларнинг қалбида миллий ифтихор, Ватанга муҳаббат ва садоқат туйғусини янада кучайтириш”дир.
Алломанинг бизга қолдирган илмий-маърифий мероси орасида “Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ” (“Сунани Термизий”) асари жуда катта аҳамиятга эга эканлиги шубҳасиздир. Маълумотларга қараганда, олимнинг ўзи ҳам буни эътироф этган ва шундай деган: “Ушбу китобни тасниф қилганимдан кейин уни Ҳижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига тақдим этдим. Улар розилик билдириб, қабул қилдилар. Кимнинг уйида бу китобдан бор бўлса, ўша хонадонда ҳазрати Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) гапираётгандек бўладилар”. Албатта, алломанинг бундай фикрга келиши бежиз эмас, чунки бу асар ҳадисшунослик илмидаги энг мўътабар саналган манбалардан биридир.
Маълумки, Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам айтиб кетган ҳадисларда жамият ҳаётининг энг дақиқ нуқталаригача қамраб олинган ва уларга оид фикрлар ўз ифодасини топган. Бошқа муҳаддислар каби Имом Термизий ҳам ўзининг “Сунани Термизий” асарида Расул алайҳиссаломнинг турли мавзудаги ҳадисларини жамлашга муваффақ бўлган. Ана шундай ҳадислардан бирида инсон табиатидаги иллатлардан бўлган бахиллик ва бадхулқлик (ёмон хулқлик)ка тўхталиб ўтади. Имом Термизий Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган: “Икки хислат мўминда жам бўлмайди: бахиллик ва бадхулқлик”, дейилган мазкур ҳадисни “Сунан”да келтириб ўтган. Бу бежиз эмас, албатта. Ҳақиқатан ҳам, мўмин кишининг сифатларига назар ташлайдиган бўлсак, бу икки иллат унинг табиатига ёт эканлигини кўрамиз. Зеро, Қуръони карим оятларида ҳам, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларида ҳам мўминларнинг ўта сахийлиги ҳамда хушхулқлиги қайта-қайта таъкидланганига, ҳаётда ҳам бундай кишиларнинг хулқ-атворида ҳам бунга гувоҳ бўламиз. Улуғ мутафаккир бобомиз Низомиддин Мир Алишер Навоий ҳазратлари ҳам ўз ижодида бу ҳадисга муносабат билдириб ўтган. Шоирнинг “Арбаъин” (“Қирқ ҳадис”) деб номланган асарида мазкур ҳадиснинг ўзбек тилидаги шеърий таржимасига дуч келамиз:
Мўъмин эрсанг, қилиб дуррингни нисор,
Эл била равшан ўл нечукким шамъ.
Негаким, Тенгри ҳеч мўъминда,
Бухлу бадхўйлуқни қилмади жамъ.
Алишер Навоий ҳадис мазмунини шеърга киритар экан бадиий сўз имкониятларидан унумли фойдаланади. Биринчи мисрада мўминга хос фазилат ҳақида сўз юритар экан сахийликни дур сочиш деб номлайди ва киши мўмин бўлса, дуррини (бойлигини) нисор этишга, яъни халққа улашишга чақиради. Шоирнинг назарида шам сахий инсоннинг тимсоли сифатида гавдаланади ва сахийлик ҳамда яхшиликка шамни мисол келтириб, “Сен ҳам шамдек элга равшанлик тарат”, – дейди ва 3-4-мисраларда фикрининг далили сифатида, чунки Тангри ҳеч бир мўминда бахиллик ва ёмон хулқликни жамламади дея, юқоридаги ҳадис мазмунини келтиради. Демак, Алишер Навоий мазкур ҳадисни “Арбаин”га киритиш жараёнида Имом Термизийнинг “Сунан”идан фойдаланган ва ундаги ҳадисни бадиий жиҳатдан қайта ишлаб, мумтоз адабиётимиздаги шаклан ва мазмунан энг гўзал қитъалардан бирини яратишга муваффақ бўлган, дея хулоса қилишимиз мумкин.
Имом Термизийнинг “Сунан”ига киритилган ҳадислардан бири жамият ҳаётининг энг муҳим қирраларидан бири бўлган шукр мавзусига бағишланган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз умматларини ҳамиша шукрга чорлаганлар ва унинг қандай амалга ошиши ҳақида ҳам чиройли ўгитлар бериб ўтганлар. Шулардан бирида шукр, энг аввало, инсоннинг инсонга бўлган муносабатида вужудга келишини таъкидлаганлар: “Ким одамларга шукр қилмаса, Аллоҳ азза ва жаллага ҳам шукр қилмабди”, деганлар.
Дарҳақиқат, банданинг бир-бирига нисбатан шукр мақомида бўлиши, унинг Яратувчига нисбатан шукрини англатади. Мисол учун бир ёстиққа бош қўйган эр ва хотиннинг бир-бирига шукри ўзига шундай жуфтни ато этган Аллоҳга бўлган шукрини англатади ва бундай оилада файзу барака, тинчлик-осойишталик қарор топади. Шунингдек, қўни-қўшнилар ўртасидаги, раҳбар ва ходимлар ўртасидаги, турли миллат вакиллари ўртасидаги, мамлакатлар ўртасидаги ўзаро шукр ҳам аҳилликни, тинч-тотув яшашни, бирдамликни, тўкин-сочинлик ва фаровонликни, бағрикенгликни, тараққиётни вужудга келтиради, дунёда рўй бераётган беҳуда қон тўкилишларнинг олди олинади. Демак, Имом Термизий ҳазратлари бу ҳадисни ўз “Сунан”ларига бежиз киритмаганлар. Зеро, унда юртбошимиз Шавкат Мирзиёев юқоридаги қарорида таъкидлаб ўтганларидек: “…ёш авлоднинг маънавий-руҳий оламини бойитиш, уларнинг қалбида миллий ифтихор, Ватанга муҳаббат ва садоқат туйғусини янада кучайтириш”га қаратилган мазмун мужассам. Шунинг учун табиатан ўта ватанпарвар, халқпарвар бўлган Алишер Навоий ҳазратлари бу ҳадисга ҳам эътибор қаратганлар ва уни ҳам шеърий йўлда жуда чиройли талқин этишга муваффақ бўлганлар:
Улки холиқға шукр дер, аввал
Шокир ўлмоқ керак халойиқдин.
Кимки, махлуқ шукрини демагай,
Демагай дағи шукр холиқдин.
Шоир таъкидлашича, Холиққа (Аллоҳга) шукр қилувчи, аввало халойиққа шукр қилмоғи керак. Зеро, махлуқ (яратилганлар)нинг шукрини қилмаганлар, Холиқнинг шукрини ҳам қилмайдилар.
Биз мазкур мақолада улуғ аллома Имом Термизий тафаккури уммонидан арзимас бир қатра ҳақида сўз юритдик ва баҳонада яна бир улуғ аждодимиз Алишер Навоий тафаккури хазинасига ҳам бирров кўз ташлаб ўтдик, аммо бу қатра ва бу инжулардан олам-олам маъно уқдикки, уларнинг ҳаммаси бутун оламларга раҳмат бўлиб келган улуғ Зот – Пайғамбаримиз Муҳаммад соллалоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси мубораклари шарофатидандир. Биз ёшларимиз онгига мазкур ҳадислар мазмунини, ҳақиқий мўминлик сифатларини қанча чуқур сингдирсак, уларнинг тафаккури шунчалар теранлашади, дунёқараши шунчалар кенгаяди, Ватанга, элу юртга, қолаверса, бутун инсониятга бўлган меҳру муҳаббати шунчалар ортади. Бунда, албатта, Имом Термизийдек улуғ алломаларимизнинг бебаҳо дурдоналари биз учун жуда катта аҳамият касб этади.
А.НАИМОВ,
Қувасой шаҳар бош имом-хатиби,
Фарғона вилояти бош имом-хатиби ўринбосари.
***
Istiqlol sharofati bilan yurtimizda juda keng ko‘lamli xayrli ishlar amalga oshirilayotgani barchamizni quvontiradi. Ayniqsa, o‘z asarlarida Islom dini asoslari hamda uning asl mohiyatini har taraflama tadqiq etgan vatandoshlarimiz bo‘lgan buyuk allomalarning hayoti va ijodini chuqur o‘rganish, asarlarini tarjima qilib, xalqimizga taqdim etish kabi ezgu ishlar tariximizni yanada teranroq anglashga imkoniyat ochib berayotganligi, nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun dunyodagi taraqqiyparvar fikrlovchi kishilarning ham diqqatini o‘ziga tortdi. Kundan kunga ulug‘ allomalarimiz hayoti va ijodi, ma’naviy merosiga ko‘pchilikning qiziqshi ortib bormoqda. Yurtimizda yashab o‘tgan ana shunday ulug‘ zotlardan biri, shubhasiz, serqirra olim Imom Abu Iso Muhammad Termiziy hazratlaridir. Bu vatandoshimiz o‘zidan ulkan ilmiy meros qoldirgan. “Al-Jomi’ as-sahih” (“Sunani Termiziy”), “Ash-Shamoil” (“Shamoili Muhammadiya”), “Al-Hol”, “At-Tarix”, “Az-Zuhd”, “Al-Asmo’ va al-kuno” (“Ismlar va kunyalar”) kabi asarlar shular jumlasidandir. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, yurtimizda Imom Termiziy va u zotning merosiga ham munosabat tubdan o‘zgardi. Joriy yilning 15 avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Imom Termiziy tavalludining 1200 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi 292-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qarorning qabul qilinishidan ko‘zlangan asosiy maqsad unda ta’kidlanganidek: “Muqaddas islom dini ilmlari rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan buyuk olim, vatandoshimiz Imom Abu Iso Muhammad Termiziyning ulkan ilmiy merosini yanada chuqur o‘rganish, xalqimiz va jahon jamoatchiligi o‘rtasida keng targ‘ib etish, ushbu yo‘nalishda olib borilayotgan tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, yosh avlodning ma’naviy-ruhiy olamini boyitish, ularning qalbida milliy iftixor, Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg‘usini yanada kuchaytirish”dir.
Allomaning bizga qoldirgan ilmiy-ma’rifiy merosi orasida “Al-Jomi’ as-sahih” (“Sunani Termiziy”) asari juda katta ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir. Ma’lumotlarga qaraganda, olimning o‘zi ham buni e’tirof etgan va shunday degan: “Ushbu kitobni tasnif qilganimdan keyin uni Hijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga taqdim etdim. Ular rozilik bildirib, qabul qildilar. Kimning uyida bu kitobdan bor bo‘lsa, o‘sha xonadonda hazrati Payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam) gapirayotgandek bo‘ladilar”. Albatta, allomaning bunday fikrga kelishi bejiz emas, chunki bu asar hadisshunoslik ilmidagi eng mo‘tabar sanalgan manbalardan biridir.
Ma’lumki, Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam aytib ketgan hadislarda jamiyat hayotining eng daqiq nuqtalarigacha qamrab olingan va ularga oid fikrlar o‘z ifodasini topgan. Boshqa muhaddislar kabi Imom Termiziy ham o‘zining “Sunani Termiziy” asarida Rasul alayhissalomning turli mavzudagi hadislarini jamlashga muvaffaq bo‘lgan. Ana shunday hadislardan birida inson tabiatidagi illatlardan bo‘lgan baxillik va badxulqlik (yomon xulqlik)ka to‘xtalib o‘tadi. Imom Termiziy Abu Said Xudriy roziyallohu anhudan rivoyat qilingan: “Ikki xislat mo‘minda jam bo‘lmaydi: baxillik va badxulqlik”, deyilgan mazkur hadisni “Sunan”da keltirib o‘tgan. Bu bejiz emas, albatta. Haqiqatan ham, mo‘min kishining sifatlariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu ikki illat uning tabiatiga yot ekanligini ko‘ramiz. Zero, Qur’oni karim oyatlarida ham, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning hadisi shariflarida ham mo‘minlarning o‘ta saxiyligi hamda xushxulqligi qayta-qayta ta’kidlanganiga, hayotda ham bunday kishilarning xulq-atvorida ham bunga guvoh bo‘lamiz. Ulug‘ mutafakkir bobomiz Nizomiddin Mir Alisher Navoiy hazratlari ham o‘z ijodida bu hadisga munosabat bildirib o‘tgan. Shoirning “Arba’in” (“Qirq hadis”) deb nomlangan asarida mazkur hadisning o‘zbek tilidagi she’riy tarjimasiga duch kelamiz:
Mo‘min ersang, qilib durringni nisor,
El bila ravshan o‘l nechukkim sham’.
Negakim, Tengri hech mo‘minda,
Buxlu badxo‘yluqni qilmadi jam’.
Alisher Navoiy hadis mazmunini she’rga kiritar ekan badiiy so‘z imkoniyatlaridan unumli foydalanadi. Birinchi misrada mo‘minga xos fazilat haqida so‘z yuritar ekan saxiylikni dur sochish deb nomlaydi va kishi mo‘min bo‘lsa, durrini (boyligini) nisor etishga, ya’ni xalqqa ulashishga chaqiradi. Shoirning nazarida sham saxiy insonning timsoli sifatida gavdalanadi va saxiylik hamda yaxshilikka shamni misol keltirib, “Sen ham shamdek elga ravshanlik tarat”, – deydi va 3-4-misralarda fikrining dalili sifatida, chunki Tangri hech bir mo‘minda baxillik va yomon xulqlikni jamlamadi deya, yuqoridagi hadis mazmunini keltiradi. Demak, Alisher Navoiy mazkur hadisni “Arbain”ga kiritish jarayonida Imom Termiziyning “Sunan”idan foydalangan va undagi hadisni badiiy jihatdan qayta ishlab, mumtoz adabiyotimizdagi shaklan va mazmunan eng go‘zal qit’alardan birini yaratishga muvaffaq bo‘lgan, deya xulosa qilishimiz mumkin.
Imom Termiziyning “Sunan”iga kiritilgan hadislardan biri jamiyat hayotining eng muhim qirralaridan biri bo‘lgan shukr mavzusiga bag‘ishlangan. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam o‘z ummatlarini hamisha shukrga chorlaganlar va uning qanday amalga oshishi haqida ham chiroyli o‘gitlar berib o‘tganlar. Shulardan birida shukr, eng avvalo, insonning insonga bo‘lgan munosabatida vujudga kelishini ta’kidlaganlar: “Kim odamlarga shukr qilmasa, Alloh azza va jallaga ham shukr qilmabdi”, deganlar.
Darhaqiqat, bandaning bir-biriga nisbatan shukr maqomida bo‘lishi, uning Yaratuvchiga nisbatan shukrini anglatadi. Misol uchun bir yostiqqa bosh qo‘ygan er va xotinning bir-biriga shukri o‘ziga shunday juftni ato etgan Allohga bo‘lgan shukrini anglatadi va bunday oilada fayzu baraka, tinchlik-osoyishtalik qaror topadi. Shuningdek, qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtasidagi, rahbar va xodimlar o‘rtasidagi, turli millat vakillari o‘rtasidagi, mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro shukr ham ahillikni, tinch-totuv yashashni, birdamlikni, to‘kin-sochinlik va farovonlikni, bag‘rikenglikni, taraqqiyotni vujudga keltiradi, dunyoda ro‘y berayotgan behuda qon to‘kilishlarning oldi olinadi. Demak, Imom Termiziy hazratlari bu hadisni o‘z “Sunan”lariga bejiz kiritmaganlar. Zero, unda yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev yuqoridagi qarorida ta’kidlab o‘tganlaridek: “…yosh avlodning ma’naviy-ruhiy olamini boyitish, ularning qalbida milliy iftixor, Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg‘usini yanada kuchaytirish”ga qaratilgan mazmun mujassam. Shuning uchun tabiatan o‘ta vatanparvar, xalqparvar bo‘lgan Alisher Navoiy hazratlari bu hadisga ham e’tibor qaratganlar va uni ham she’riy yo‘lda juda chiroyli talqin etishga muvaffaq bo‘lganlar:
Ulki xoliqg‘a shukr der, avval
Shokir o‘lmoq kerak xaloyiqdin.
Kimki, maxluq shukrini demagay,
Demagay dag‘i shukr xoliqdin.
Shoir ta’kidlashicha, Xoliqqa (Allohga) shukr qiluvchi, avvalo xaloyiqqa shukr qilmog‘i kerak. Zero, maxluq (yaratilganlar)ning shukrini qilmaganlar, Xoliqning shukrini ham qilmaydilar.
Biz mazkur maqolada ulug‘ alloma Imom Termiziy tafakkuri ummonidan arzimas bir qatra haqida so‘z yuritdik va bahonada yana bir ulug‘ ajdodimiz Alisher Navoiy tafakkuri xazinasiga ham birrov ko‘z tashlab o‘tdik, ammo bu qatra va bu injulardan olam-olam ma’no uqdikki, ularning hammasi butun olamlarga rahmat bo‘lib kelgan ulug‘ Zot – Payg‘ambarimiz Muhammad sollalohu alayhi vasallamning hadisi muboraklari sharofatidandir. Biz yoshlarimiz ongiga mazkur hadislar mazmunini, haqiqiy mo‘minlik sifatlarini qancha chuqur singdirsak, ularning tafakkuri shunchalar teranlashadi, dunyoqarashi shunchalar kengayadi, Vatanga, elu yurtga, qolaversa, butun insoniyatga bo‘lgan mehru muhabbati shunchalar ortadi. Bunda, albatta, Imom Termiziydek ulug‘ allomalarimizning bebaho durdonalari biz uchun juda katta ahamiyat kasb etadi.
A.NAIMOV,
Quvasoy shahar bosh imom-xatibi,
Farg‘ona viloyati bosh imom-xatibi o‘rinbosari.
