Баъзи мусулмонлар ислом ҳукмларини ҳаётга татбиқ қилишда мутаассибликка йўл қўядилар. Динда бағрикенглик ва енгиллик ҳам борлигини эсларидан чиқаришади. Чунки улар ўзларини тўғри йўлда деб билишади. Фикримизни исботи сифатида қуйидаги ҳадисни келтирамиз: Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Албатта, дин енгилдир. Ким динга мутаассиблик қилса, (дин) уни енгади. Бас, тўғри бўлинглар ва яқин бўлинглар…” (Имом Муслим ривояти.).
Бундай шахслар атрофдаги одамларнинг руҳиятига қаттиқ таъсир ўтказади. Уларга тўғри деб билган йўлини кўрсатишмоқчи бўлишади. Сабаби, динда шундай бўлиши керак, деган эътиқод билан ўзига қаттиқ буйруқ берган бўлади. Ўзини тергашдан, мен тўғри йўлдан боряпманми, деган саволларга жавоб беришдан қочиб юради. Охир оқибат, мутаассибона фикр юритиши, кўпчиликнинг қаршилигига дуч келгани натижасида динидан воз кечади. Ёки, тоқати етмай турган бўлса ҳам хатосидан қайтмай, машаққат билан динида қолади.
Лекин, ислом дини тор фикр юритиб, ҳукмларга амал қилишни қаттиқ қоралайди. Қуйидаги ҳадислар юқоридаги фикримизнинг айни маъносидир:
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Муоз розияллоҳу анҳу ва унинг шеригини Яманга жўната туриб: “Енгил қилинг ва қийин қилманг. Хушхабар беринг ва нафратлантирманг. Ўзаро ёрдам беринг ва ихтилоф қилманг”, деганлар (Имом Муслим ривояти). Яна шунингдек, “Енгил қилинг ва қийин қилманг. Хушхабар беринг ва нафратлантирманг”, деганлар (Имом Бухорий ривояти).
Лекин ислом тарихидан хабари бор бўлган киши салафи солиҳлар ҳам тортишган-ку, ўз фикрларида туриб олиб бошқаларнинг фикрини хатога чиқарган, деб ўйлаши табиий. Бунга жавобан айтишимиз мумкинки, Салафи солиҳлар бир масалада тортишмоқчи бўлсалар мунозарали илм бўлиши учун тортишишган. Шунингдек, ўша масала баъзи ҳаётда учраб турадиган кичик муаммолар бўлган. Ҳозирги мутаассибларга ўхшаб катта масалаларда, яъни давлат тўнтариши, ҳукуматни ўзгартириш, ота билан фарзандни орасини ажратиш ва ҳоказоларга ўхшаш эмас. Салафи солиҳларнинг яна бир сифати, улар тортишган одамлари билан чиройли муомалада бўлишган. Бошқаларга илм бўлсин деб мунозара қилган шеригини яхши кўришган. Намоз ўқишда бири иккинчисига эргашган. Касал бўлганда ҳолидан хабар олиб, хайрли ишларда ўзаро ҳамкорлик қилишган. Улар ака-ука биродар бўлишган.
Бундай шахслар бир фикрда туриб олиши, мутаассибона фикр юритиши нафсига эргашишлиги, қул бўлишлиги ҳисобланади. Чунки Оллоҳни ўзи уларнинг кўзига парда тортган, қулоғини биткизган. Аллоҳ таъоло Каломи шарифида:
(Эй Муҳаммад), ҳавойи нафсини ўзига «илоҳ» қилиб олган ва Аллоҳ уни билган ҳолида йўлдан оздириб, қулоқ ва кўнглини муҳрлаб, кўз олдига парда тортиб қўйган кимсани кўрганмисиз? Бас, уни Аллоҳ (йўлдан оздиргани)дан сўнг ким ҳидоят қила олур?! Ахир эслатма-ибрат олмайсизларми?! (Жосия: 23).
Агар киши мутаассиблик деганда диндаги вожиб амалларни бажаришлик ва уларга интилиши маъносида бўлса, яъни намозини ўқиши, рўза тутиши, закот бериши, ҳажга бориши, ота-онасига яхшилик қилиши, оиласини тебратиб бўйнидаги вазифасини бажарса, шунингдек, алдов ва қўрқитишлар таъсири остида сусткашликка йўл қўймаслиги, яъни динни хато тушуниб қолган одамларнинг фикрига қулоқ солиб миясини заҳарлашлиги, ёки “дин” деб ватани, миллати, виждонига қарши қилиб сиёсатнинг “балчиқ”ига туширадиган шахсларга аралашмаслиги бўлса, мақтовли иш бўлади. Бу ҳолат динда мустаҳкам туриб уни қувватлантириш ҳисобланади.
Динни маҳкам тутиб, ундаги вожиб амалларни адо қилишга интилиш дегани, бошқа хил фикр юритадиган кишиларни ёмон кўриш, улар билан ўртада низо чиқариш, тарқоқлик ва фитна тарқатиш ини билдирмайди. Аллоҳ таъоло динда қарши чиқувчи кишилар тўғрисида шундай дейди:
Аллоҳ наздида ва Унинг Пайғамбари наздида мушриклар учун қандай аҳд-паймон бўлсин?! (Яъни, ҳеч қандай аҳд бўлиши мумкин эмас, чунки улар Аллоҳга ҳам, Унинг Пайғамбарига ҳам иймон келтирмайдилар, демак, берган ваъдаларини бузаверадилар), магар сизлар Масжид ал-Ҳаром олдида (яъни, Маккада) аҳдлашган кимсалар борки, улар модомики аҳдларида барқарор турар эканлар, сизлар ҳам аҳдларингизда турингиз! Албатта, Аллоҳ тақво қилгувчи зотларни севар. (Тавба: 7)
Хулоса қилиб айтганда, ислом дини мутаассиблик қилувчи шахсларни қаттиқ қоралаган. Аллоҳ каломи шарифида: «Бас, кучларингиз етганича Аллоҳдан қўрқинглар, (ўзларингизга қилинаётган панд-насиҳатга) қулоқ тутинглар ва итоат этинглар ҳамда инфоқ-эҳсон қилинглар, (мана шу) ўзларингиз учун яхшироқ бўлур. Ким ўз нафсининг бахиллигидан сақлана олса, бас, ана ўшалар нажот топгувчидирлар»,(Тағобун: 15).
Бир фикрда қаттиқ туриб олиш ва уни бошқаларга мажбуран сингдириш шаръан манъ қилинган ишдир. Агар ҳақлигига шубҳа қилмаса ва бошқаларга зарар бермаса киши ўз фикрида туриши мақталинган иш ҳисобланади.
Маъруфхон Алоходжаев,
Наманган шаҳри “Абдулқодир қори”
жоме масжиди имом-хатиби
* * *
Ba’zi musulmonlar islom hukmlarini hayotga tatbiq qilishda mutaassiblikka yo‘l qo‘yadilar. Dinda bag‘rikenglik va yengillik ham borligini eslaridan chiqarishadi. Chunki ular o‘zlarini to‘g‘ri yo‘lda deb bilishadi. Fikrimizni isboti sifatida quyidagi hadisni keltiramiz: Rosululloh sollallohu alayhi vasallam “Albatta, din yengildir. Kim dinga mutaassiblik qilsa, (din) uni yengadi. Bas, to‘g‘ri bo‘linglar va yaqin bo‘linglar…” (Imom Muslim rivoyati.).
Bunday shaxslar atrofdagi odamlarning ruhiyatiga qattiq ta’sir o‘tkazadi. Ularga to‘g‘ri deb bilgan yo‘lini ko‘rsatishmoqchi bo‘lishadi. Sababi, dinda shunday bo‘lishi kerak, degan e’tiqod bilan o‘ziga qattiq buyruq bergan bo‘ladi. O‘zini tergashdan, men to‘g‘ri yo‘ldan boryapmanmi, degan savollarga javob berishdan qochib yuradi. Oxir oqibat, mutaassibona fikr yuritishi, ko‘pchilikning qarshiligiga duch kelgani natijasida dinidan voz kechadi. Yoki, toqati yetmay turgan bo‘lsa ham xatosidan qaytmay, mashaqqat bilan dinida qoladi.
Lekin, islom dini tor fikr yuritib, hukmlarga amal qilishni qattiq qoralaydi. Quyidagi hadislar yuqoridagi fikrimizning ayni ma’nosidir:
Nabiy sollallohu alayhi vasallam Muoz roziyallohu anhu va uning sherigini Yamanga jo‘nata turib: “Yengil qiling va qiyin qilmang. Xushxabar bering va nafratlantirmang. O‘zaro yordam bering va ixtilof qilmang”, deganlar (Imom Muslim rivoyati). Yana shuningdek, “Yengil qiling va qiyin qilmang. Xushxabar bering va nafratlantirmang”, deganlar (Imom Buxoriy rivoyati).
Lekin islom tarixidan xabari bor bo‘lgan kishi salafi solihlar ham tortishgan-ku, o‘z fikrlarida turib olib boshqalarning fikrini xatoga chiqargan, deb o‘ylashi tabiiy. Bunga javoban aytishimiz mumkinki, Salafi solihlar bir masalada tortishmoqchi bo‘lsalar munozarali ilm bo‘lishi uchun tortishishgan. Shuningdek, o‘sha masala ba’zi hayotda uchrab turadigan kichik muammolar bo‘lgan. Hozirgi mutaassiblarga o‘xshab katta masalalarda, ya’ni davlat to‘ntarishi, hukumatni o‘zgartirish, ota bilan farzandni orasini ajratish va hokazolarga o‘xshash emas. Salafi solihlarning yana bir sifati, ular tortishgan odamlari bilan chiroyli muomalada bo‘lishgan. Boshqalarga ilm bo‘lsin deb munozara qilgan sherigini yaxshi ko‘rishgan. Namoz o‘qishda biri ikkinchisiga ergashgan. Kasal bo‘lganda holidan xabar olib, xayrli ishlarda o‘zaro hamkorlik qilishgan. Ular aka-uka birodar bo‘lishgan.
Bunday shaxslar bir fikrda turib olishi, mutaassibona fikr yuritishi nafsiga ergashishligi, qul bo‘lishligi hisoblanadi. Chunki Ollohni o‘zi ularning ko‘ziga parda tortgan, qulog‘ini bitkizgan. Alloh ta’olo Kalomi sharifida:
(Ey Muhammad), havoyi nafsini o‘ziga «iloh» qilib olgan va Alloh uni bilgan holida yo‘ldan ozdirib, quloq va ko‘nglini muhrlab, ko‘z oldiga parda tortib qo‘ygan kimsani ko‘rganmisiz? Bas, uni Alloh (yo‘ldan ozdirgani)dan so‘ng kim hidoyat qila olur?! Axir eslatma-ibrat olmaysizlarmi?! (Josiya: 23).
Agar kishi mutaassiblik deganda dindagi vojib amallarni bajarishlik va ularga intilishi ma’nosida bo‘lsa, ya’ni namozini o‘qishi, ro‘za tutishi, zakot berishi, hajga borishi, ota-onasiga yaxshilik qilishi, oilasini tebratib bo‘ynidagi vazifasini bajarsa, shuningdek, aldov va qo‘rqitishlar ta’siri ostida sustkashlikka yo‘l qo‘ymasligi, ya’ni dinni xato tushunib qolgan odamlarning fikriga quloq solib miyasini zaharlashligi, yoki “din” deb vatani, millati, vijdoniga qarshi qilib siyosatning “balchiq”iga tushiradigan shaxslarga aralashmasligi bo‘lsa, maqtovli ish bo‘ladi. Bu holat dinda mustahkam turib uni quvvatlantirish hisoblanadi.
Dinni mahkam tutib, undagi vojib amallarni ado qilishga intilish degani, boshqa xil fikr yuritadigan kishilarni yomon ko‘rish, ular bilan o‘rtada nizo chiqarish, tarqoqlik va fitna tarqatish ini bildirmaydi. Alloh ta’olo dinda qarshi chiquvchi kishilar to‘g‘risida shunday deydi:
Alloh nazdida va Uning Payg‘ambari nazdida mushriklar uchun qanday ahd-paymon bo‘lsin?! (Ya’ni, hech qanday ahd bo‘lishi mumkin emas, chunki ular Allohga ham, Uning Payg‘ambariga ham iymon keltirmaydilar, demak, bergan va’dalarini buzaveradilar), magar sizlar Masjid al-Harom oldida (ya’ni, Makkada) ahdlashgan kimsalar borki, ular modomiki ahdlarida barqaror turar ekanlar, sizlar ham ahdlaringizda turingiz! Albatta, Alloh taqvo qilguvchi zotlarni sevar. (Tavba: 7)
Xulosa qilib aytganda, islom dini mutaassiblik qiluvchi shaxslarni qattiq qoralagan. Alloh kalomi sharifida: «Bas, kuchlaringiz yetganicha Allohdan qo‘rqinglar, (o‘zlaringizga qilinayotgan pand-nasihatga) quloq tutinglar va itoat etinglar hamda infoq-ehson qilinglar, (mana shu) o‘zlaringiz uchun yaxshiroq bo‘lur. Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlana olsa, bas, ana o‘shalar najot topguvchidirlar»,(Tag‘obun: 15).
Bir fikrda qattiq turib olish va uni boshqalarga majburan singdirish shar’an man’ qilingan ishdir. Agar haqligiga shubha qilmasa va boshqalarga zarar bermasa kishi o‘z fikrida turishi maqtalingan ish hisoblanadi.
Ma’rufxon Aloxodjayev,
Namangan shahri “Abdulqodir qori”
jome masjidi imom-xatibi
