II Жаҳон уруши 1939 йилнинг 1 сентябридан 1945 йилнинг 2 сентябрига қадар давом этди. Урушда умумий аҳоли сони 1,7 миллиардни ташкил этган 57та мамлакат қатнашди.
1941 йил II Жаҳон уруши бошлангач Совет Иттифоқи ҳудудида дин ва диндорларга бўлган муносабат ўзгарди.
Бунгача 1917-18 йилдан буён босқичма-босқич дин ва диндорларга нисбатан зулм ва қатағон сиёсати юргизилди.
Масалан, 1917-20 йилларда «Ҳужум» компанияси, «Худосизлар ҳаракатлари» диний муассасалар, масжид, мадрасаларни вайронага айлантирди.
1923 йили «Туркистон шароитида аксилдиний ташвиқот олиб бориш» резолюцияси қабул қилинди. 1925-32 йилларда Тошкентда очилган «Фан ва дин» журналида дин, эътиқод қораланди.
1937-39 йилдаги қатағонда Ўзбекистонда 43 000 киши қамалди, 6 920 нафари отиб ташланди.
II Жаҳон урушида фашист Германияси Совет Иттифоқидаги атеистик сиёсатни қоралаб турли миллат ва дин вакиллари орасида тарқоқликни келтиришни кўзлади.
В.Коларц «Совет Иттифоқида дин» китобида 1941 йил 22 июндаги воқеалар шўроларни динга қарши олиб бораётган тарғиботларни тўхтатишга мажбур бўлди, деб ёзади.
Урушнинг аввалги ойларидаги катта йўқотишлар ҳукуматнинг мусулмонларга нисбатан узлуксиз давом этган таъқибларни барҳам беришга мажбур бўлди ва диндорларнинг ҳукуматни қўллашини кўзлади.
Вазиятни яхши англаган Эшон Бобохон бошчилигидаги қардош республика уламолари 1943 йил 12 июлда СССР Олий Совети Президиумига Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назоратини очиш таклифи билан расмий хат йўллайди ва шу йилнинг 31 июлида 55-қарор билан диний идора очишга рухсат олишади.
1943 йилдан буён ишлаб келаётган Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари Диний назорати 1992 йилдан Марказий Осиё республикаларининг ҳар бирида қайта ташкил этилиб, юртимиздагиси Ўзбекистон мусулмонлари идораси дея юритила бошлади.
Муфтий Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон раислигидаги Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назорати ташаббуси билан мусулмонлар томонидан II Жаҳон урушида Қизил Армияси учун 1 280 000 сўм пул, 117 000 сўмлик облигация қоғозлари, 63 тонна буғдой, 90 бош қорамол йиғиб берилган ва ушбу маблағлардан 790 000 сўми танк колоннасини барпо этишга ажратилган. Пул маблағининг қолган 490 000 сўмлик фонди фронт ва фронт ортидаги оилаларнинг таъминоти учун ташкил қилинган.
Бу маълумот Ўзбекистон Марказий Давлат архивида сақланаётган Муфтий Эшон Бобохоннинг 1944 йилда И.В.Сталинга йўллаган расмий хатида ўз аксини топган.
Ўзбекистон мудофаанинг моддий эҳтиёжини таъминлашда олдинги сафларда туриб, нимаики зарур бўлса, барчасини аямай сарфлади. Чунончи, уруш йилларида аҳоли томонидан мудофаа жамғармасига 649,9 миллион сўм нақд пул, 4 миллиард 226 миллион сўм заём пули, 52,9 кило олтин ва кумуш топширилди.
II Жаҳон урушида дунё бўйича 60 миллионга яқин одам ҳалок бўлган бўлса, Ўзбекистоннинг 6,5 миллионлик аҳолисидан 1,5 миллиони урушга жалб этилган. 500 мингга яқин ватандошларимиз урушдан қайтиб келмаган.
Бу уруш инсоният бошига улкан фалокатлар олиб келгани шубҳасиз. Аммо, ҳикмат билан фикр қилсак, ҳар бир қийинчилик ва машаққат ортидан кейин хайр ва енгиллик келиши айни ҳақиқат. Одамлар ёмон кўрган нарсада, унинг таг замирида яхшилик бўлиши ҳам мумкин.
{ إِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ يُسۡرٗا }
[سُورَةُ الشَّرۡحِ: ٦]
«Албатта ҳар бир оғирлик-машаққат билан бирга бир енгиллик ҳам бордир» – Шарҳ, 6.
Ҳалокатли уруш кўплаб мусибатлар, йўқотишлар ва талофатлар берган бўлса-да, тақдир тақазоси билан мусулмонларга берилган енгиллик одамларнинг дардларига Аллоҳ томонидан малҳам бўлди десак муболаға бўлмайди. Чунки, дину диёнат масаласи халқимиз учун энг азиз қадриятдир.
Тўлқин Азимов,
Тошкент ислом институти «Ижтимоий фанлар» кафедраси катта ўқитувчиси
Манбалар:
«Қуръони карим ва ўзбек тилидаги маънолари таржимаси»;
«Ўзбекистон уламолари» китоби;
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси, 2003 йил 25-сони.
* * *
II Jahon urushi 1939 yilning 1 sentyabridan 1945 yilning 2 sentyabriga qadar davom etdi. Urushda umumiy aholi soni 1,7 milliardni tashkil etgan 57ta mamlakat qatnashdi.
1941 yil II Jahon urushi boshlangach Sovet Ittifoqi hududida din va dindorlarga bo‘lgan munosabat o‘zgardi.
Bungacha 1917-18 yildan buyon bosqichma-bosqich din va dindorlarga nisbatan zulm va qatag‘on siyosati yurgizildi.
Masalan, 1917-20 yillarda «Hujum» kompaniyasi, «Xudosizlar harakatlari» diniy muassasalar, masjid, madrasalarni vayronaga aylantirdi. 1923 yili «Turkiston sharoitida aksildiniy tashviqot olib borish» rezolyutsiyasi qabul qilindi. 1925-32 yillarda Toshkentda ochilgan «Fan va din» jurnalida din, e’tiqod qoralandi.
1937-39 yildagi qatag‘onda O‘zbekistonda 43 000 kishi qamaldi, 6 920 nafari otib tashlandi.
II Jahon urushida fashist Germaniyasi Sovet Ittifoqidagi ateistik siyosatni qoralab turli millat va din vakillari orasida tarqoqlikni keltirishni ko‘zladi.
V.Kolars «Sovet Ittifoqida din» kitobida 1941 yil 22 iyundagi voqealar sho‘rolarni dinga qarshi olib borayotgan targ‘ibotlarni to‘xtatishga majbur bo‘ldi, deb yozadi.
Urushning avvalgi oylaridagi katta yo‘qotishlar hukumatning musulmonlarga nisbatan uzluksiz davom etgan ta’qiblarni barham berishga majbur bo‘ldi va dindorlarning hukumatni qo‘llashini ko‘zladi.
Vaziyatni yaxshi anglagan Eshon Boboxon boshchiligidagi qardosh respublika ulamolari 1943 yil 12 iyulda SSSR Oliy Soveti Prezidiumiga O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy nazoratini ochish taklifi bilan rasmiy xat yo‘llaydi va shu yilning 31 iyulida 55-qaror bilan diniy idora ochishga ruxsat olishadi.
1943 yildan buyon ishlab kelayotgan O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari Diniy nazorati 1992 yildan Markaziy Osiyo respublikalarining har birida qayta tashkil etilib, yurtimizdagisi O‘zbekiston musulmonlari idorasi deya yuritila boshladi.
Muftiy Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon raisligidagi O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy nazorati tashabbusi bilan musulmonlar tomonidan II Jahon urushida Qizil Armiyasi uchun 1 280 000 so‘m pul, 117 000 so‘mlik obligatsiya qog‘ozlari, 63 tonna bug‘doy, 90 bosh qoramol yig‘ib berilgan va ushbu mablag‘lardan 790 000 so‘mi tank kolonnasini barpo etishga ajratilgan. Pul mablag‘ining qolgan 490 000 so‘mlik fondi front va front ortidagi oilalarning ta’minoti uchun tashkil qilingan.
Bu ma’lumot O‘zbekiston Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan Muftiy Eshon Boboxonning 1944 yilda I.V.Stalinga yo‘llagan rasmiy xatida o‘z aksini topgan.
O‘zbekiston mudofaaning moddiy ehtiyojini ta’minlashda oldingi saflarda turib, nimaiki zarur bo‘lsa, barchasini ayamay sarfladi. Chunonchi, urush yillarida aholi tomonidan mudofaa jamg‘armasiga 649,9 million so‘m naqd pul, 4 milliard 226 million so‘m zayom puli, 52,9 kilo oltin va kumush topshirildi.
II Jahon urushida dunyo bo‘yicha 60 millionga yaqin odam halok bo‘lgan bo‘lsa, O‘zbekistonning 6,5 millionlik aholisidan 1,5 millioni urushga jalb etilgan. 500 mingga yaqin vatandoshlarimiz urushdan qaytib kelmagan.
Bu urush insoniyat boshiga ulkan falokatlar olib kelgani shubhasiz. Ammo, hikmat bilan fikr qilsak, har bir qiyinchilik va mashaqqat ortidan keyin xayr va yengillik kelishi ayni haqiqat. Odamlar yomon ko‘rgan narsada, uning tag zamirida yaxshilik bo‘lishi ham mumkin.
{ إِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ يُسۡرٗا }
[سُورَةُ الشَّرۡحِ: ٦]
«Albatta har bir og‘irlik-mashaqqat bilan birga bir yengillik ham bordir» – Sharh, 6.
Halokatli urush ko‘plab musibatlar, yo‘qotishlar va talofatlar bergan bo‘lsa-da, taqdir taqazosi bilan musulmonlarga berilgan yengillik odamlarning dardlariga Alloh tomonidan malham bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki, dinu diyonat masalasi xalqimiz uchun eng aziz qadriyatdir.
To‘lqin Azimov,
Toshkent islom instituti «Ijtimoiy fanlar» kafedrasi katta o‘qituvchisi
Manbalar:
«Qur’oni karim va o‘zbek tilidagi ma’nolari tarjimasi»;
«O‘zbekiston ulamolari» kitobi;
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 2003 yil 25-soni.
