Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Ислом ҳуқуқида истиҳола (الاستحالة) тушунчаси бир моддадан бошқа модда ҳосил бўлиши натижасида шаръий ҳукмнинг ўзгаришини англатади. Фиқҳий ёндашув бўйича, агар бир нажосат тубдан ўзгариб, янги ва мутлақо бошқа ҳолатга ўтса, у энди аввалги ҳукмга эга бўлмайди. Ушбу масала ҳалол ва ҳаром, поклик ва нажосат, фарматсевтика ва озиқ-овқат саноати билан бевосита боғлиқ бўлиб, бугунги кунда фиқҳий тадқиқотларда долзарб мавзулардан бири ҳисобланади.
Араб тилида «истиҳола» (الاستحالة) «ўзгариш, айланиш, бошқача шаклга ўтиш» деган маъноларни англатади. Ибн Фарис ўзининг «Муъжам Мақайис ал-Луға» асарида бу сўзни «бир нарса бошқа нарса ҳолига ўтиши» деб изоҳлайди.
Фиқҳий истилоҳ сифатида истиҳола – модданинг моҳияти ўзгариши натижасида шаръий ҳукмнинг ўзгариши деган маънони англатади.
Уламолар истиҳолага қуйидагича таъриф беришган:
Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ: «Агар бир нажосат бутунлай ўзгариб, янги пок модда ҳосил бўлса, у нажосатлик ҳукмини йўқотади.»
Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ : «Модданинг ўзгариши мукаммал бўлса, унинг шаръий ҳукми ҳам ўзгариши мумкин.»
Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ: «Агар бир нажосатнинг таъсири бутунлай йўқолса ва янги хусусият касб этса, уни энди нажосат деб ҳисоблаб бўлмайди.»
Истиҳоланинг фиқҳий ҳукмларга таъсири:
Фиқҳий мазҳаблар истиҳола масаласида турлича ёндашганлар.
Ҳанафий мазҳаби:
Ҳанафийлар истиҳолани қабул қилиб, қуйидаги мисолларни келтирадилар: Шароб сирка бўлса, у пок бўлади. Чўчқа суяклари куйиб кулга айланса, энди у нажосат эмас, тупроқ ҳисобланади. Гўшт чириб кулга айланса, у пок бўлади.
Шофеъий мазҳаби:
Шофеъий мазҳаби истиҳолани фақат баъзи ҳолларда қабул қилади. Масалан: Шароб табиий равишда сирка бўлса, пок бўлади. Бироқ чўчқа ёғидан тайёрланган маҳсулотлар истиҳола бўлса ҳам ҳаром қолади.
Ҳанбалий ва Моликий мазҳаблари:
Ҳанбалий ва Моликийлар ҳам истиҳолани қабул қилишади, лекин айрим чекловлар мавжуд. Улар ҳар қандай нажосат истиҳола орқали пок бўлиши мумкин эмас деб ҳисоблайдилар.
Бугунги кунда истиҳола озиқ-овқат, фарматсевтика ва косметика саноатида катта аҳамиятга эга. Ҳайвон суяклари ва ёғларидан олинган желатинлар кимёвий ўзгариш орқали ҳосил бўлади. Агар бу жараёнда нажосатнинг ашёси бутунлай йўқолса, у пок ҳисобланади.
Спиртли ичимликлар тиббий ёки саноат спиртига айланиб, истиҳола бўлса, у шаръий жиҳатдан пок ҳисобланиши мумкин.
Баъзи дорилар таркибида ҳайвон маҳсулотлари бўлиши мумкин. Агар улар истиҳола натижасида кимёвий жиҳатдан бутунлай ўзгарса, шаръий ҳукм ўзгариши мумкин.
Бугунги кунда JAKIM, IFANCA, ESMA каби халқаро ҳалол сертификат берувчи ташкилотлар истиҳола мезонларини ўрганиб чиқмоқда. Айрим мамлакатларда ҳайвон суякларидан олинган желатин ҳалол деб ҳисобланади, бошқаларда эса ҳаром деб қаралади.
Истиҳола фиқҳий ва замонавий илмий нуқтайи назардан долзарб масала бўлиб, у ҳалол ва ҳаром, поклик ва нажосат, фарматсевтика ва озиқ-овқат саноати билан боғлиқ кўплаб шаръий масалаларга таъсир қилади. Ҳанафийлар истиҳолани кенг қамровли қабул қилишади. Шофеъийлар ва ҳанбалийлар уни фақат баъзи ҳолатларда қабул қилишади.
Замонавий саноатда истиҳола баъзи маҳсулотларнинг шаръий ҳукмини аниқлашда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бугунги кунда фиқҳий илм ва технологиялар ривожланиши билан истиҳолага оид масалалар янги қиёфага эга бўлиб, фатво марказлари ва ҳалол саноати бу масалани чуқур ўрганишни давом эттирмоқда.
Камолиддин Досматов,
Тошкент Ислом институти 4 курс талабаси.
***
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Islom huquqida istihola (الاستحالة) tushunchasi bir moddadan boshqa modda hosil bo‘lishi natijasida shar’iy hukmning o‘zgarishini anglatadi. Fiqhiy yondashuv bo‘yicha, agar bir najosat tubdan o‘zgarib, yangi va mutlaqo boshqa holatga o‘tsa, u endi avvalgi hukmga ega bo‘lmaydi. Ushbu masala halol va harom, poklik va najosat, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, bugungi kunda fiqhiy tadqiqotlarda dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Arab tilida «istihola» (الاستحالة) «o‘zgarish, aylanish, boshqacha shaklga o‘tish» degan ma’nolarni anglatadi. Ibn Faris o‘zining «Mu’jam Maqayis al-Lug‘a» asarida bu so‘zni «bir narsa boshqa narsa holiga o‘tishi» deb izohlaydi.
Fiqhiy istiloh sifatida istihola – moddaning mohiyati o‘zgarishi natijasida shar’iy hukmning o‘zgarishi degan ma’noni anglatadi.
Ulamolar istiholaga quyidagicha ta’rif berishgan:
Imom Abu Hanifa rahimahulloh: «Agar bir najosat butunlay o‘zgarib, yangi pok modda hosil bo‘lsa, u najosatlik hukmini yo‘qotadi.»
Imom Shofe’iy rahimahulloh: «Moddaning o‘zgarishi mukammal bo‘lsa, uning shar’iy hukmi ham o‘zgarishi mumkin.»
Ibn Taymiyya rahimahulloh: «Agar bir najosatning ta’siri butunlay yo‘qolsa va yangi xususiyat kasb etsa, uni endi najosat deb hisoblab bo‘lmaydi.»
Istiholaning fiqhiy hukmlarga ta’siri:
Fiqhiy mazhablar istihola masalasida turlicha yondashganlar.
Hanafiy mazhabi:
Hanafiylar istiholani qabul qilib, quyidagi misollarni keltiradilar: Sharob sirka bo‘lsa, u pok bo‘ladi. Cho‘chqa suyaklari kuyib kulga aylansa, endi u najosat emas, tuproq hisoblanadi. Go‘sht chirib kulga aylansa, u pok bo‘ladi.
Shofe’iy mazhabi:
Shofe’iy mazhabi istiholani faqat ba’zi hollarda qabul qiladi. Masalan: Sharob tabiiy ravishda sirka bo‘lsa, pok bo‘ladi. Biroq cho‘chqa yog‘idan tayyorlangan mahsulotlar istihola bo‘lsa ham harom qoladi.
Hanbaliy va Molikiy mazhablari:
Hanbaliy va Molikiylar ham istiholani qabul qilishadi, lekin ayrim cheklovlar mavjud. Ular har qanday najosat istihola orqali pok bo‘lishi mumkin emas deb hisoblaydilar.
Bugungi kunda istihola oziq-ovqat, farmatsevtika va kosmetika sanoatida katta ahamiyatga ega. Hayvon suyaklari va yog‘laridan olingan jelatinlar kimyoviy o‘zgarish orqali hosil bo‘ladi. Agar bu jarayonda najosatning ashyosi butunlay yo‘qolsa, u pok hisoblanadi.
Spirtli ichimliklar tibbiy yoki sanoat spirtiga aylanib, istihola bo‘lsa, u shar’iy jihatdan pok hisoblanishi mumkin.
Ba’zi dorilar tarkibida hayvon mahsulotlari bo‘lishi mumkin. Agar ular istihola natijasida kimyoviy jihatdan butunlay o‘zgarsa, shar’iy hukm o‘zgarishi mumkin.
Bugungi kunda JAKIM, IFANCA, ESMA kabi xalqaro halol sertifikat beruvchi tashkilotlar istihola mezonlarini o‘rganib chiqmoqda. Ayrim mamlakatlarda hayvon suyaklaridan olingan jelatin halol deb hisoblanadi, boshqalarda esa harom deb qaraladi.
Istihola fiqhiy va zamonaviy ilmiy nuqtayi nazardan dolzarb masala bo‘lib, u halol va harom, poklik va najosat, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati bilan bog‘liq ko‘plab shar’iy masalalarga ta’sir qiladi. Hanafiylar istiholani keng qamrovli qabul qilishadi. Shofe’iylar va hanbaliylar uni faqat ba’zi holatlarda qabul qilishadi.
Zamonaviy sanoatda istihola ba’zi mahsulotlarning shar’iy hukmini aniqlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bugungi kunda fiqhiy ilm va texnologiyalar rivojlanishi bilan istiholaga oid masalalar yangi qiyofaga ega bo‘lib, fatvo markazlari va halol sanoati bu masalani chuqur o‘rganishni davom ettirmoqda.
Kamoliddin Dosmatov,
Toshkent Islom instituti 4 kurs talabasi.
