Низомиддин Мир Алишер Навоий болалик чоғларидаёқ Фаридуддин Атторнинг “Мантиқут тайр” асарини ёд олган, Шарафиддин Али Яздийдек улуғ олимнинг назарига тушган, Мавлоно Лутфийнинг юксак баҳоларига сазовор бўлган буюк истеъдод соҳибидир.
Навоий ижоди ихлосмандлари унинг назмий асарларини йиғиб, ўзи тириклик давридаёқ “Илк девон”ни (1464–65) тузган эдилар.
“Мажолисун нафоис” асари XVI асрда Фахрий ибн Султон Муҳаммад Амирий, Муҳаммад Қазвиний ва Шоҳали Абдуали Нишопурий томонидан форс тилига уч марта таржима қилинган.
Буюк шоир асарлари ХVI асрдаёқ Европа халқлари томонидан севиб ўқилган. Жумладан, 1557 йилда табризлик арман ёзувчиси Христофор Арманийнинг Ишбилияда итальян тилида “Сарандиб шоҳи уч ўғлонининг зиёрати” асари нашр этилган. Ушбу асарнинг иккинчи қисмида Навоийнинг “Сабъаи сайёр” достонидан олинган Баҳром ва Дилором саргузашти баён қилинган. Кейинчалик асар немис, француз ва голланд тилларига ҳам ўгирилиб, 11 марта қайта нашр этилган.
ХVII аср грузин шоири Цицишвили Навоийнинг “Сабъаи сайёр” достонини эркин таржима қилиб, “Етти гўзал” достонини ёзган.
1697 йилда француз олими Aртолеме Д’ Ербело “Шарқ кутубхонаси” энциклопедиясида Алишер Навоийни буюк шоир ва мутафаккир шахс сифатида эътироф этиб бундай дейди: “Мир Алишер Темурланг авлоди бўлмиш Султон Ҳусайн Мирзонинг вазири бўлиб, бу одам форс шеъриятида ҳам, туркий шеъриятда ҳам камолот пиллапоясига кўтарилган”.
1818 йилда немис олими Х. Пургшталл “Навоийга оид битиклар” асарида Навоийнинг насл-насаби, давлат арбоби ва бунёдкорлик ишларига тўхталиб ўтади.
XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида Алишер Навоийнинг “Муҳокаматул луғатайн” асари турк ва татар тилларига таржима қилинди.
ХIХ асрга келиб, Европада Aлишер Навоий асарлари ва улар асосида тузилган луғатларни нашр этиш ишлари бошланди. Француз шарқшуноси Катрмер 1841 йилда Парижда Навоийнинг “Муҳокаматул луғатайн” ва “Тарихи мулуки ажам” асарларини нашр эттиради.
Рус шарқшуноси В. Вельяминов 1868 йилда Aлойи бинни Муҳибийнинг “Aл луғатун Навоият вал истишҳодатул чиғатоият” (“Навоий луғати ва чиғатой тили далиллари”) луғатини Санкт-Петербургда нашр эттиради.
Машҳур шарқшунос олим В. Бартольд ўзининг “Мир-Али-Шир и политическая жизнь” (“Мир Алишер ва сиёсий ҳаёт”) мақоласида Навоийнинг давлат арбоби сифатидаги фаолиятига ижобий баҳо беради ҳамда Aлишер Навоий ва Фаридуддин Аттор достонларини қиёсий ўрганиш орқали ҳазрат Навоийнинг буюк шоир эканини исботлайди, навоийшуносликнинг ёрқин қирраларини тўғри баҳолаш йўлларини очиб беради.
Немис олими А. Курелланинг “Буюк шоирнинг қайта кашф қилиниши” номли тадқиқоти Ғарб навоийшунослигида янги босқични бошлаб берди. Ушбу тадқиқотдан сўнг Ғарбда Навоий шахсияти энди икки йўналишда: ҳам буюк ижодкор, ҳам давлат арбоби сифатида тадқиқ қилина бошланди.
Ҳазрат Навоийнинг инглиз тилига илк маротаба таржима қилинган асари “Муҳокаматул луғатайн”дир. Уни ғарблик олим ва таржимон Роберт Деверу ўгирган ва 1966 йилда китоб шаклида босмадан чиқарган.
Буюк шоирнинг боқий асарлари дунё халқлари томонидан ўрганилиши ва тадқиқ этилиши билан бирга дунёнинг кўплаб мамлакатларида у зотнинг ҳайкаллари ҳам қад ростламоқда. 2002 йилда Москвада, 2004 йилда Токиода, 2007 йилда Вашингтонда, 2008 йилда Бокуда, 2013 йилда Ўшда ҳамда Ашхободда мутафаккир шоирнинг ҳайкаллари барпо этилгани ўзбек халқига, ўзбек адабиёти ва санъатига чексиз ҳурмат ва эҳтиромнинг ёрқин ифодасидир.
Яқинда шоирнинг “Ҳайратул аброр” достонининг насрий баёни ва бир нечта ғазаллари шарҳининг араб тилига таржима қилиниши қувонарли ҳодиса бўлди. Таржима достоннинг Ўзбекистон Республикаси фан арбоби Абдуқодир Ҳайитметов тайёрлаган насрий баён асосида амалга оширилди. Китоб Ислом цивилизацияси маркази илмий ходими Илёсхон Баҳромов таржимаси асосида “Зилол булоқ” нашриётида чоп этилди.
Умуман олганда, улуғ аждодимизнинг асарлари жаҳон адабиётининг энг ёрқин намунасидир. Қолаверса, ушбу асарлардан дунё халқлари баҳраманд бўлаётгани, ҳазрат Алишер Навоийнинг илгари сурган, орзу қилган умуминсоний ғояларни ўз ҳаётларга татбиқ этаётгани, албатта, қувонарли ҳолдир. Зотан, шоирлар султони “Сабъаи сайёр” достони хотимасида ушбу муножот-дуони келтирадики, бугун бу илтижолар ҳаётда ўз тасдиғини топмоқда:
Дегонимни улусқа марғуб эт,
Ёзгонимни кўнгулга маҳбуб эт.
Тилга лафзини ногузир айла,
Жонга назмини дилпазир айла…
Халққа зеби торак айла они,
Ўқиғонга муборак айла они.
Етти афлокни анга ёр эт,
Етти иқлим элин харидор эт.
Қувасой шаҳар “Ислом” масжиди имом ноиби
Олимжон ОБИДЖОНОВ тайёрлади
* * *
Nizomiddin Mir Alisher Navoiy bolalik chog‘laridayoq Fariduddin Attorning “Mantiqut tayr” asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiydek ulug‘ olimning nazariga tushgan, Mavlono Lutfiyning yuksak baholariga sazovor bo‘lgan buyuk iste’dod sohibidir.
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning nazmiy asarlarini yig‘ib, o‘zi tiriklik davridayoq “Ilk devon”ni (1464–65) tuzgan edilar.
“Majolisun nafois” asari XVI asrda Faxriy ibn Sulton Muhammad Amiriy, Muhammad Qazviniy va Shohali Abduali Nishopuriy tomonidan fors tiliga uch marta tarjima qilingan.
Buyuk shoir asarlari XVI asrdayoq Yevropa xalqlari tomonidan sevib o‘qilgan. Jumladan, 1557 yilda tabrizlik arman yozuvchisi Xristofor Armaniyning Ishbiliyada italyan tilida “Sarandib shohi uch o‘g‘lonining ziyorati” asari nashr etilgan. Ushbu asarning ikkinchi qismida Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonidan olingan Bahrom va Dilorom sarguzashti bayon qilingan. Keyinchalik asar nemis, fransuz va golland tillariga ham o‘girilib, 11 marta qayta nashr etilgan.
XVII asr gruzin shoiri Sitsishvili Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonini erkin tarjima qilib, “Yetti go‘zal” dostonini yozgan.
1697 yilda fransuz olimi Artoleme D’ Yerbelo “Sharq kutubxonasi” ensiklopediyasida Alisher Navoiyni buyuk shoir va mutafakkir shaxs sifatida e’tirof etib bunday deydi: “Mir Alisher Temurlang avlodi bo‘lmish Sulton Husayn Mirzoning vaziri bo‘lib, bu odam fors she’riyatida ham, turkiy she’riyatda ham kamolot pillapoyasiga ko‘tarilgan”.
1818 yilda nemis olimi X. Purgshtall “Navoiyga oid bitiklar” asarida Navoiyning nasl-nasabi, davlat arbobi va bunyodkorlik ishlariga to‘xtalib o‘tadi.
XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida Alisher Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn” asari turk va tatar tillariga tarjima qilindi.
XIX asrga kelib, Yevropada Alisher Navoiy asarlari va ular asosida tuzilgan lug‘atlarni nashr etish ishlari boshlandi. Fransuz sharqshunosi Katrmer 1841 yilda Parijda Navoiyning “Muhokamatul lug‘atayn” va “Tarixi muluki ajam” asarlarini nashr ettiradi.
Rus sharqshunosi V. Velyaminov 1868 yilda Aloyi binni Muhibiyning “Al lug‘atun Navoiyat val istishhodatul chig‘atoiyat” (“Navoiy lug‘ati va chig‘atoy tili dalillari”) lug‘atini Sankt-Peterburgda nashr ettiradi.
Mashhur sharqshunos olim V. Bartold o‘zining “Mir-Ali-Shir i politicheskaya jizn” (“Mir Alisher va siyosiy hayot”) maqolasida Navoiyning davlat arbobi sifatidagi faoliyatiga ijobiy baho beradi hamda Alisher Navoiy va Fariduddin Attor dostonlarini qiyosiy o‘rganish orqali hazrat Navoiyning buyuk shoir ekanini isbotlaydi, navoiyshunoslikning yorqin qirralarini to‘g‘ri baholash yo‘llarini ochib beradi.
Nemis olimi A. Kurellaning “Buyuk shoirning qayta kashf qilinishi” nomli tadqiqoti G‘arb navoiyshunosligida yangi bosqichni boshlab berdi. Ushbu tadqiqotdan so‘ng G‘arbda Navoiy shaxsiyati endi ikki yo‘nalishda: ham buyuk ijodkor, ham davlat arbobi sifatida tadqiq qilina boshlandi.
Hazrat Navoiyning ingliz tiliga ilk marotaba tarjima qilingan asari “Muhokamatul lug‘atayn”dir. Uni g‘arblik olim va tarjimon Robert Deveru o‘girgan va 1966 yilda kitob shaklida bosmadan chiqargan.
Buyuk shoirning boqiy asarlari dunyo xalqlari tomonidan o‘rganilishi va tadqiq etilishi bilan birga dunyoning ko‘plab mamlakatlarida u zotning haykallari ham qad rostlamoqda. 2002 yilda Moskvada, 2004 yilda Tokioda, 2007 yilda Vashingtonda, 2008 yilda Bokuda, 2013 yilda O‘shda hamda Ashxobodda mutafakkir shoirning haykallari barpo etilgani o‘zbek xalqiga, o‘zbek adabiyoti va san’atiga cheksiz hurmat va ehtiromning yorqin ifodasidir.
Yaqinda shoirning “Hayratul abror” dostonining nasriy bayoni va bir nechta g‘azallari sharhining arab tiliga tarjima qilinishi quvonarli hodisa bo‘ldi. Tarjima dostonning O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi Abduqodir Hayitmetov tayyorlagan nasriy bayon asosida amalga oshirildi. Kitob Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy xodimi Ilyosxon Bahromov tarjimasi asosida “Zilol buloq” nashriyotida chop etildi.
Umuman olganda, ulug‘ ajdodimizning asarlari jahon adabiyotining eng yorqin namunasidir. Qolaversa, ushbu asarlardan dunyo xalqlari bahramand bo‘layotgani, hazrat Alisher Navoiyning ilgari surgan, orzu qilgan umuminsoniy g‘oyalarni o‘z hayotlarga tatbiq etayotgani, albatta, quvonarli holdir. Zotan, shoirlar sultoni “Sab’ai sayyor” dostoni xotimasida ushbu munojot-duoni keltiradiki, bugun bu iltijolar hayotda o‘z tasdig‘ini topmoqda:
Degonimni ulusqa marg‘ub et,
Yozgonimni ko‘ngulga mahbub et.
Tilga lafzini noguzir ayla,
Jonga nazmini dilpazir ayla…
Xalqqa zebi torak ayla oni,
O‘qig‘onga muborak ayla oni.
Yetti aflokni anga yor et,
Yetti iqlim elin xaridor et.
Quvasoy shahar “Islom” masjidi imom noibi
Olimjon OBIDJONOV tayyorladi
