Араб тили грамматикаси, яъни наҳв илми ислом илм-фанининг энг муҳим йўналишларидан биридир. Бу илм орқали Қуръон, ҳадис ва бошқа арабий матнларни тўғри ўқиш, тушуниш ва таржима қилиш мумкин бўлади. Бу соҳада кўплаб буюк алломалар етишиб чиққан. Улардан бири — Ибн Ҳишом ал-Ансорий. У ўзининг чуқур билими, аниқ изоҳлари ва тушунарли ёндашуви билан машҳур бўлган.
Ибн Ҳишом ким бўлган?
Ибн Ҳишом ҳижрий 708-йили (милодий 1309) Мисрнинг Қоҳира шаҳрида туғилган. Ёшлигидан Қуръонни ёд олган, фиқҳ, ҳадис, балоғат ва араб тили грамматикасини ўрганган. Айниқса, наҳв илмида жуда чуқур билимга эга бўлган. У кўплаб олимлардан сабоқ олиб, кейинчалик ўзи ҳам машҳур устозга айланган.
“Шузур аз-Заҳаб” асари ҳақида
Ибн Ҳишомнинг энг машҳур китобларидан бири бу — “Шузур аз-Заҳаб фи Маърифат Калам ал-Араб” (Олтин заррачалар). Бу китоб араб тили грамматикасини қисқа ва тушунарли тарзда ўргатади. Китоб кўп саҳифали эмас, аммо мазмуни чуқур. Муаллиф ўзи бу китобга шарҳ (изоҳ) ҳам ёзган ва унда ҳар бир қоидани оддий тилда тушунтириб берган.
Бу асарни машҳур олим Муҳйиддин Абдул Ҳамид илмий таҳрир қилган ва ҳозир ҳам кўплаб мактаб ва университетларда ўқитилади.
Китобнинг ўзига хосликлари
1. Эъробга асосланган ёндашув:
Кўпчилик грамматик китоблар аввал исм, сўнг феъл ва ҳарф ҳақида гапиради. Аммо Ибн Ҳишом бу тартибни бироз ўзгартирган. У грамматикани “эъроб” яъни сўзларнинг оҳангдаги ўзгаришига қараб тушунтиради. У айтадики, сўзлар уч хилдаги белгига кўра аниқланади: сўзнинг ўзгармас ёки ўзгарувчанлиги, қандай ҳаракат (раф’, насб, жарр, жазм)да ишлатилиши, бу ҳолатларга нима сабаб бўлиши (феъл, ҳарф, исм).
2. Мабниётлар ҳақида янгича қараш:
Мабний сўз — бу шакли ўзгармайдиган сўз. Ибн Ҳишом бу мавзуни бошқалардан бошқача, янгича тарзда таснифлаб берган. У мабний сўзларни ҳаракатларига қараб 8 гуруҳга бўлади ва бу таснифни ўзи “илгари ҳеч ким қилмаганман” деб фахр билан ёзади. Бу ёндашув ўқувчи учун жуда қулай.
3. Қоидалар мисоллар билан тушунтирилган:
Ибн Ҳишом ҳар бир грамматик қоидани оддий мисоллар билан тушунтиради. У бирор сўзнинг нега бундай эъробда келганини изоҳлайди ва уни тушунарли қилиб беради. Бу усул ўқувчининг ёдлашдан кўра тушуниб ўрганишига ёрдам беради.
4. Тўрт асосий эъроб ҳолати:
Асарда сўзлар қандай ҳолатда ишлатилиши — яъни марфу’ (кўтарилган), мансуб (пастланган), мажрур (боғланган), мажзум (жазм қилинган) — тартиб билан тушунтирилади. Ҳар бир ҳолатга сабаб бўлган омиллар ҳам берилади.
Хулоса
Ибн Ҳишом араб тили грамматикасини жуда пухта ва ўзгача услубда ўргатган. Унинг “Шузур аз-Заҳаб” асари ҳажми кичик бўлса-да, мазмуни катта. У ҳар бир қоидани сабаб ва мисоллар билан тушунтириб берган. Бу эса ўқувчиларга ёдлашдан кўра, тушуниб ўрганишга катта ёрдам беради.
Бугунги кунда ҳам бу асар мадрасаларда, университетларда ва мустақил ўрганувчилар орасида машҳурлигича қолмоқда.
Юнусов Зухриддин,
Тошкент ислом институти талабаси
***
Arab tili grammatikasi, ya’ni nahv ilmi islom ilm-fanining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu ilm orqali Qur’on, hadis va boshqa arabiy matnlarni to‘g‘ri o‘qish, tushunish va tarjima qilish mumkin bo‘ladi. Bu sohada ko‘plab buyuk allomalar yetishib chiqqan. Ulardan biri — Ibn Hishom al-Ansoriy. U o‘zining chuqur bilimi, aniq izohlari va tushunarli yondashuvi bilan mashhur bo‘lgan.
Ibn Hishom kim bo‘lgan?
Ibn Hishom hijriy 708-yili (milodiy 1309) Misrning Qohira shahrida tug‘ilgan. Yoshligidan Qur’onni yod olgan, fiqh, hadis, balog‘at va arab tili grammatikasini o‘rgangan. Ayniqsa, nahv ilmida juda chuqur bilimga ega bo‘lgan. U ko‘plab olimlardan saboq olib, keyinchalik o‘zi ham mashhur ustozga aylangan.
“Shuzur az-Zahab” asari haqida
Ibn Hishomning eng mashhur kitoblaridan biri bu — “Shuzur az-Zahab fi Ma’rifat Kalam al-Arab” (Oltin zarrachalar). Bu kitob arab tili grammatikasini qisqa va tushunarli tarzda o‘rgatadi. Kitob ko‘p sahifali emas, ammo mazmuni chuqur. Muallif o‘zi bu kitobga sharh (izoh) ham yozgan va unda har bir qoidani oddiy tilda tushuntirib bergan.
Bu asarni mashhur olim Muhyiddin Abdul Hamid ilmiy tahrir qilgan va hozir ham ko‘plab maktab va universitetlarda o‘qitiladi.
Kitobning o‘ziga xosliklari
- E‘robga asoslangan yondashuv:
Ko‘pchilik grammatik kitoblar avval ism, so‘ng fe’l va harf haqida gapiradi. Ammo Ibn Hishom bu tartibni biroz o‘zgartirgan. U grammatikani “e‘rob” ya’ni so‘zlarning ohangdagi o‘zgarishiga qarab tushuntiradi. U aytadiki, so‘zlar uch xildagi belgiga ko‘ra aniqlanadi:
so‘zning o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchanligi,
qanday harakat (raf‘, nasb, jarr, jazm)da ishlatilishi,
bu holatlarga nima sabab bo‘lishi (fe’l, harf, ism).
- Mabniyotlar haqida yangicha qarash:
Mabniy so‘z — bu shakli o‘zgarmaydigan so‘z. Ibn Hishom bu mavzuni boshqalardan boshqacha, yangicha tarzda tasniflab bergan. U mabniy so‘zlarni harakatlariga qarab 8 guruhga bo‘ladi va bu tasnifni o‘zi “ilgari hech kim qilmaganman” deb faxr bilan yozadi. Bu yondashuv o‘quvchi uchun juda qulay.
- Qoidalar misollar bilan tushuntirilgan:
Ibn Hishom har bir grammatik qoidani oddiy misollar bilan tushuntiradi. U biror so‘zning nega bunday e‘robda kelganini izohlaydi va uni tushunarli qilib beradi. Bu usul o‘quvchining yodlashdan ko‘ra tushunib o‘rganishiga yordam beradi.
- To‘rt asosiy e‘rob holati:
Asarda so‘zlar qanday holatda ishlatilishi — ya’ni marfu‘ (ko‘tarilgan), mansub (pastlangan), majrur (bog‘langan), majzum (jazm qilingan) — tartib bilan tushuntiriladi. Har bir holatga sabab bo‘lgan omillar ham beriladi.
Xulosa
Ibn Hishom arab tili grammatikasini juda puxta va o‘zgacha uslubda o‘rgatgan. Uning “Shuzur az-Zahab” asari hajmi kichik bo‘lsa-da, mazmuni katta. U har bir qoidani sabab va misollar bilan tushuntirib bergan. Bu esa o‘quvchilarga yodlashdan ko‘ra, tushunib o‘rganishga katta yordam beradi.
Bugungi kunda ham bu asar madrasalarda, universitetlarda va mustaqil o‘rganuvchilar orasida mashhurligicha qolmoqda.
Yunusov Zuxriddin,
Toshkent islom instituti talabasi
