Шаръий илмсиз тортишиш Аллоҳнинг ғазабига ва иймонсизликка олиб боради.
Баъзида динимизда шундай ақидавий ва фиҳқий масалалар борки унга етарлича илм бўлмаса тек туриш ва уни билувчи олим кишидан сўраш лозим. Бу масалада тўхтаб туриб, шакка тушиш мумкин эмас.
Бугунги бизнинг энг катта хатоларимиздан бири ҳам шудир.Турли давраларда ўтирволиб на бир илм ўқиган, ёки бир мадрасада шаръий билимни тўлиқ эгалламай туриб ақидавий ҳамда фиқҳий масалаларда тортишиш энг катта хатардир. Мана шундай илмсиз баҳс-мунозаралардан бири ҳам Ижтиҳод масаласидир.Ижтиҳод масаласи бугун долзарб мавзуга айланди. Ижтиҳод ва унинг шарт-шароитларини билмаслик ёки менсимаслик ҳолатлари кўзга ташланмоқда. Афсуски, таржима қилинган баъзи диний китобларни ўзларича ўқиб олишиб, «Мана энди биз ҳам мужтаҳид бўлдик», дея турли масалалар хусусида фатво бериш ҳоллари учрамоқда.
«Ижтиҳод» сўзи нима дегани? «Ижтиҳод» «жаҳд» ёки «жуҳд» сўзларидан олинган бўлиб, қайси ишда бўлмасин, бор куч-қувватни сарфлаш маъносини билдиради. Истилоҳда эса, динимиз ҳукмларини билишга бор илмий куч ва салоҳиятни сарфлаш ижтиҳоддир. Аммо бу таърифдан истаган киши ўзидаги бор илмий куч-қувватни сарфлаб, мужтаҳид (ижтиҳод қилувчи) бўлиши мумкин, деган хулоса чиқиб келмаслиги учун айрим уламолар «шаръий ҳукмларни билишга фақиҳнинг бор кучини сарфлаши», деб таърифга «фақиҳ» сўзини қўшимча қилишган.
“Фақиҳ”дан мурод мужтаҳиддир.
Фосиқ киши мужтаҳид бўла олмайди. Агар фосиқ кимса аҳкомларни ва ҳукм йўлларини билса ҳам, фосиқлиги туфайли унинг сўзи эътиборга олинмайди.Аллома Зафар Аҳмад Усмоний раҳматуллоҳи алайҳ “Эълоус-сунан” китобида бундай деган: “Тўрт мазҳаб имомлари ҳақиқатан тўғри йўлдадир. Бир юртда улардан қайси бирининг мазҳаби тарқалган бўлса, унинг уламолари ва китоблари кўп бўлса, ижтиҳод даражасига етмаган киши (оят ва ҳадислардан ўзи мустақил ҳукм чиқаришга қодир бўлмаган муқаллид киши) учун ўша мазҳабга эргашиш вожиб.
Ўз юртида кенг тарқалмаган ва уламолари кўп бўлмаган мазҳабга эргашиш жоиз эмас. Чунки бундай ҳолатда мазкур мазҳабнинг барча ҳукмларини ўрганиш имкони бўлмайди. Буни яхши билинг. Иншааллоҳ, ҳақиқат бундан бошқада эмас”
Мужтаҳиддан қуйидагиларни мукаммал билиш талаб этилади:
1.Қуръони каримни билиш.
Мужтаҳид Аллоҳ таолонинг Китобини яхши билиши шарт. Зеро, Қуръони карим биринчи шаръий манба бўлиб, мужтаҳиднинг унга суяниши вожибдир. Қуръони каримни билиш унинг маъноларини қисқача тушуниш эмас. Мужтаҳид Қуръони каримга доир барча илмларни чуқур билиши ва бу соҳада моҳир бўлиши керак. Аммо Қуръони каримни тўла йод билиши шарт бўлмайди. Мужтаҳид Қуръони карим оятларидан ҳукм чиқаришда зарур оятларни топиш ва уларга мурожаат қилиш йўлларини яхши билиши керак.
Қуръони каримни билишда вожиб бўлган илмлар қуйидагилардир:
— Носиҳ ва мансух ҳақидаги илм, мужтаҳид мансух оятлардан ҳукм чиқармаслиги, балки носиҳ оятлардан ҳукм чиқариши керак;
— Мутлоқ ва муқайяд оятлар ҳақидаги илм;
— оятларнинг тушиш сабабларига доир илм.
2.Суннат илмини билиши.
Мужтаҳид пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларини яхши билиши вожиб. Зеро, суннат Қуръони каримдан кейинги иккинчи манбадир. Суннат илми Қуръони каримда келган ҳукмларни ойдинлаштиради ва батафсил баён қилиб беради. Суннат илмидан хабарсиз киши ҳеч қачон мужтаҳид бўла олмайди.
«Ижтиҳод қиламан деган кишига Абу Довуднинг «Сунан»и ёки Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг «Саҳиҳ»лари ёхуд олти саҳиҳ китобнинг ўзи кифоя қилмайди, — дейди доктор Муҳаммад Ҳасан Ҳиту. — Тўғри, бу китобларда кўплаб ҳукм ҳадислари жамланган бўлса-да, улар барча аҳком ҳадисларни қамраб олмаган. Баъзи ҳукмларга доир ҳадислар мазкур китобларга кирмай қолган».
Мужтаҳид Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) суннатларини ўрганиб, қуйидагиларни билиши лозим:
— «саҳиҳ», «ҳасан» ва «заиф» ҳадисларни билиши;
— ҳадис ровийларининг тарихини билиши. Бу нарса «саҳиҳ» ҳадисларни «заиф» ҳадислардан ажратиш, мақбул ҳадисларни рад этилганларидан фарқлашда зарур бўлади;
– носиҳ ва мансух ҳадисларни билиши. Агар буларни билмаса, нотўғри ҳукм чиқариши мумкин.
3.Мужтаҳид ижмў ўринларини билишда мутахассис бўлиши керак.
– Мужтаҳид бўлишга интилган шахс уламолар ижмўи, яъни якдиллиги ўринларини билиши, уларга хилоф иш тутмаслиги зарур.
Мужтаҳид араб тили қоидаларини, маъоний ва баён илмларини билиши керак. Чунки Қуръони карим ва ҳадислар араб тилидадир. Мазкурлар араб тили қоидалари, яъни, сарф ва наҳв, балоғат йўллари билан фаҳмланади ва билинади. Усулул фиқҳ олими, доктор Муҳаммад Ҳасан Ҳиту бундай дейди: «Ким араб тилини билмаса, у туя игнанинг тешигидан ўтганида ҳам, яъни, ҳеч қачон) мужтаҳид бўла олмайди».
Айрим олимлар мужтаҳид шариат мақсадларини мукаммал билишини ҳам ижтиҳод шартлари сирасига киритишган. Чунки Қуръони карим ва суннатни яхши тушуниш ва уларни воқеликка татбиқ этиш шариат мақсадларини билишга боғлиқдир. Шундай экан, ким бир ҳукмдан шаръий далил чиқармоқчи бўлса, шариат сирлари ва унинг умумий мақсадларини билиши вожибдир.Аллоҳ таоло кимга мужтаҳид сифатларини ато этган бўлса, унга эҳтиром ва ишонч билан қараймиз. Аммо кимнинг илми-заковати мужтаҳидлик даражасига етмаса, у ижтиҳодни ўз эгаларига топшириб, ихтилофдан ўзини сақласин. Ўтмиш уламоларидан Кальцум ибн Амр Итобий бундай деган экан: «Агар жоҳил одам ўзи билмаган нарсани сўзлашдан тийилса, ихтилофлар кўпаймаган бўлур эди».
Содиқов Нодирбек
Тошкент ислом институти талабаси
* * *
Shar’iy ilmsiz tortishish Allohning g‘azabiga va iymonsizlikka olib boradi.
Ba’zida dinimizda shunday aqidaviy va fihqiy masalalar borki unga yetarlicha ilm bo‘lmasa tеk turish va uni biluvchi olim kishidan so‘rash lozim. Bu masalada to‘xtab turib, shakka tushish mumkin emas.
Bugungi bizning eng katta xatolarimizdan biri ham shudir.Turli davralarda o‘tirvolib na bir ilm o‘qigan, yoki bir madrasada shar’iy bilimni to‘liq egallamay turib aqidaviy hamda fiqhiy masalalarda tortishish eng katta xatardir. Mana shunday ilmsiz bahs-munozaralardan biri ham Ijtihod masalasidir.Ijtihod masalasi bugun dolzarb mavzuga aylandi. Ijtihod va uning shart-sharoitlarini bilmaslik yoki mensimaslik holatlari ko‘zga tashlanmoqda. Afsuski, tarjima qilingan ba’zi diniy kitoblarni o‘zlaricha o‘qib olishib, «Mana endi biz ham mujtahid bo‘ldik», deya turli masalalar xususida fatvo berish hollari uchramoqda.
«Ijtihod» so‘zi nima degani? «Ijtihod» «jahd» yoki «juhd» so‘zlaridan olingan bo‘lib, qaysi ishda bo‘lmasin, bor kuch-quvvatni sarflash ma’nosini bildiradi. Istilohda esa, dinimiz hukmlarini bilishga bor ilmiy kuch va salohiyatni sarflash ijtihoddir. Ammo bu ta’rifdan istagan kishi o‘zidagi bor ilmiy kuch-quvvatni sarflab, mujtahid (ijtihod qiluvchi) bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqib kelmasligi uchun ayrim ulamolar «shar’iy hukmlarni bilishga faqihning bor kuchini sarflashi», deb ta’rifga «faqih» so‘zini qo‘shimcha qilishgan.
“Faqih”dan murod mujtahiddir.
Fosiq kishi mujtahid bo‘la olmaydi. Agar fosiq kimsa ahkomlarni va hukm yo‘llarini bilsa ham, fosiqligi tufayli uning so‘zi e’tiborga olinmaydi.Alloma Zafar Ahmad Usmoniy rahmatullohi alayh “E’lous-sunan” kitobida bunday degan: “To‘rt mazhab imomlari haqiqatan to‘g‘ri yo‘ldadir. Bir yurtda ulardan qaysi birining mazhabi tarqalgan bo‘lsa, uning ulamolari va kitoblari ko‘p bo‘lsa, ijtihod darajasiga yetmagan kishi (oyat va hadislardan o‘zi mustaqil hukm chiqarishga qodir bo‘lmagan muqallid kishi) uchun o‘sha mazhabga ergashish vojib.
O‘z yurtida keng tarqalmagan va ulamolari ko‘p bo‘lmagan mazhabga ergashish joiz emas. Chunki bunday holatda mazkur mazhabning barcha hukmlarini o‘rganish imkoni bo‘lmaydi. Buni yaxshi biling. Inshaalloh, haqiqat bundan boshqada emas”
Mujtahiddan quyidagilarni mukammal bilish talab etiladi:
- 1.Qur’oni karimni bilish.
Mujtahid Alloh taoloning Kitobini yaxshi bilishi shart. Zero, Qur’oni karim birinchi shar’iy manba bo‘lib, mujtahidning unga suyanishi vojibdir. Qur’oni karimni bilish uning ma’nolarini qisqacha tushunish emas. Mujtahid Qur’oni karimga doir barcha ilmlarni chuqur bilishi va bu sohada mohir bo‘lishi kerak. Ammo Qur’oni karimni to‘la yod bilishi shart bo‘lmaydi. Mujtahid Qur’oni karim oyatlaridan hukm chiqarishda zarur oyatlarni topish va ularga murojaat qilish yo‘llarini yaxshi bilishi kerak.
Qur’oni karimni bilishda vojib bo‘lgan ilmlar quyidagilardir:
— Nosih va mansux haqidagi ilm, mujtahid mansux oyatlardan hukm chiqarmasligi, balki nosih oyatlardan hukm chiqarishi kerak;
— Mutloq va muqayyad oyatlar haqidagi ilm;
— oyatlarning tushish sabablariga doir ilm.
- 2.Sunnat ilmini bilishi.
Mujtahid payg‘ambarimiz Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlarini yaxshi bilishi vojib. Zero, sunnat Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi manbadir. Sunnat ilmi Qur’oni karimda kelgan hukmlarni oydinlashtiradi va batafsil bayon qilib beradi. Sunnat ilmidan xabarsiz kishi hech qachon mujtahid bo‘la olmaydi.
«Ijtihod qilaman degan kishiga Abu Dovudning «Sunan»i yoki Imom Buxoriy va Imom Muslimning «Sahih»lari yoxud olti sahih kitobning o‘zi kifoya qilmaydi, — deydi doktor Muhammad Hasan Hitu. — To‘g‘ri, bu kitoblarda ko‘plab hukm hadislari jamlangan bo‘lsa-da, ular barcha ahkom hadislarni qamrab olmagan. Ba’zi hukmlarga doir hadislar mazkur kitoblarga kirmay qolgan».
Mujtahid Payg‘ambarimiz (alayhissalom) sunnatlarini o‘rganib, quyidagilarni bilishi lozim:
— «sahih», «hasan» va «zaif» hadislarni bilishi;
— hadis roviylarining tarixini bilishi. Bu narsa «sahih» hadislarni «zaif» hadislardan ajratish, maqbul hadislarni rad etilganlaridan farqlashda zarur bo‘ladi;
– nosih va mansux hadislarni bilishi. Agar bularni bilmasa, noto‘g‘ri hukm chiqarishi mumkin.
- 3.Mujtahid ijmo‘ o‘rinlarini bilishda mutaxassis bo‘lishi kerak.
– Mujtahid bo‘lishga intilgan shaxs ulamolar ijmo‘i, ya’ni yakdilligi o‘rinlarini bilishi, ularga xilof ish tutmasligi zarur.
Mujtahid arab tili qoidalarini, ma’oniy va bayon ilmlarini bilishi kerak. Chunki Qur’oni karim va hadislar arab tilidadir. Mazkurlar arab tili qoidalari, ya’ni, sarf va nahv, balog‘at yo‘llari bilan fahmlanadi va bilinadi. Usulul fiqh olimi, doktor Muhammad Hasan Hitu bunday deydi: «Kim arab tilini bilmasa, u tuya ignaning teshigidan o‘tganida ham, ya’ni, hech qachon) mujtahid bo‘la olmaydi».
Ayrim olimlar mujtahid shariat maqsadlarini mukammal bilishini ham ijtihod shartlari sirasiga kiritishgan. Chunki Qur’oni karim va sunnatni yaxshi tushunish va ularni voqelikka tatbiq etish shariat maqsadlarini bilishga bog‘liqdir. Shunday ekan, kim bir hukmdan shar’iy dalil chiqarmoqchi bo‘lsa, shariat sirlari va uning umumiy maqsadlarini bilishi vojibdir.Alloh taolo kimga mujtahid sifatlarini ato etgan bo‘lsa, unga ehtirom va ishonch bilan qaraymiz. Ammo kimning ilmi-zakovati mujtahidlik darajasiga yetmasa, u ijtihodni o‘z egalariga topshirib, ixtilofdan o‘zini saqlasin. O‘tmish ulamolaridan Kalsum ibn Amr Itobiy bunday degan ekan: «Agar johil odam o‘zi bilmagan narsani so‘zlashdan tiyilsa, ixtiloflar ko‘paymagan bo‘lur edi».
Sodiqov Nodirbek
Toshkent islom instituti talabasi
