Жалолиддин Гурланийнинг тўлиқ исми Саййид Жалолиддин ибн Саййид Шамсиддин ибн Саййид Муртазо Гурланий ал-Хоразмий бўлиб, отаси Саййид Шамсиддин Шероз шаҳридан Хоразмга келиб, унинг ўша пайтлардаги йирик шаҳарларидан бири Вазирда (Гурланда) яшаб қолади. Жалолиддин Гурланий ушбу шаҳарда таваллуд топган. Унинг отаси ўз даврининг илмлик кишиларидан бўлиб, сарой амалдори – нақиб бўлган. Нақиб Хоразмда диний мансаб бўлиб, Гурланийнинг отаси дин раҳнамоси сифатида фаолият юритган. Жалолиддин Гурланий яшлигидан илмга чанқоқ бўлганлигидан ўз давридаги барча илмлардан хабар топишга, хусусан диний илмлар, айниқса, фиқҳга жуда қизиққан. У улуғ олимлардан саналган Ҳасан ас-Сиғноқий, Абдулазиз ал-Бухорий ва Тоҳир ибн Ислом ал-Хоразмийлардан таълим олади. У оиласи билан туғилган жойида дафн қилинган.
Жалолиддин Гурланийни машҳур қилган асари «Ал-Кифоя фий шарҳ Ал-Ҳидоя» бўлиб, Бурҳониддин Марғилонийнинг «Ҳидоя» асарига ёзилган арабча шарҳдир. Асар «Ҳидоя»га ўхшаб тўрт жузъ (жилд) бўлиб, Калькуттада 1831, 1834 йилларда, Лакнавда ҳам 1876, 1881 йилларда ва Қозон шаҳрида ҳам 1886, 1887 йиларда икки мартадан чоп қилинган. 1883 йилда Муҳаммад ас-Сунбулий шарҳи билан тўрт жилдлиги Бомбайда ҳам нашр этилган. Китобнинг қўлёзма нусхалари кўплиги ҳамда дунёнинг турли шаҳарларида бир неча мартадан нашр қилиниши унинг ниҳоятда муҳим манба эканлигини тасдиқлайди.
Жалолиддин Гурланий китоб муқаддимасида шарҳнинг ёзилиш сабабини шундай изоҳлайди: «Фиқҳда усул ва фуруъ масалаларининг энг латифларини жамлаган китоблар кўп. Уларнинг ададини санаб адо этиб бўлмайди. Улар орасида «Ал-Ҳидоя» китоби борки, мусаннифи воқеаларнинг аслини, масалаларнинг онасини жамлашга ва ривоятлар ўзгинасини, далиллар матнини беришга муваффақ бўлган. Лекин бу китоб «Ал-Бидоя» нинг мушкил ўринларини очиш, қийин жойларини равшанлаштириш учун ёзилган бўлса ҳам унинг сир-асрорлари пардага ўралган ҳолатда қолганки, нозик нуқталарни чиқаришга уста, тадқиқотларга ўткир уламоларгина ўша пардаларни очишга муяссар бўладилар. Бизнинг машойихларимиз ундан пардани кўтариб, юзидан ниқобни очиб, кўп фойдалар қилиб, китоблар жам қилишган. Лекин баъзи китоблар ниҳоятда қисқа, баъзилари эса ўта даражада узайиб кетган. Мен шарҳлашда ўрта йўлни тутдим ва фақат ҳожат тушадиган, керак бўладиган сўзларнигина ёзишга ҳаракат қилдим…» («Ал-Кифоя», Қозон, 1886 й.)
Жалолиддин Гурланий асари муқаддимасида айтган гапларни тўлиқ оқлайди ва асарини муваффақиятли тугаллайди. Шарҳда «Қавлуҳу» сўзи йирик ҳарфлар билан ёзилиб, «Ҳидоя» матнидан фақат шарҳга муҳтож ибораларнинг бошланишидаги бир ёки икки сўз келтирилиб, кейин шарҳ қилинган. Баъзи иборалар битта гап билан шарҳ қилинган бўлса, баъзилари ҳатто ярим бет, бир бет қилиб шарҳланган. Шарҳнинг афзал томони шундаки, унда ҳар бир масала, асосан, фиқҳ юзасидан шарҳ қилиниш баробарида бошқа мазҳаблар фикри, шунингдек, ҳанафиййа мазҳабидаги бошқа уламолар фикрлари келтирилган. Ҳар бир масалага муаллиф ўз фикрини бериб кетган. У масалаларни содда равон тилда тушинтиради, ҳар бир масаланинг халқчилини олади, урф-одатларни жуда ҳурмат қилган ҳолда уларга ён босиб масалаларни ҳал қилишга ҳаракат қилади. Жумладан, уйланиш тўғрисида муалиф ёзади: «Ибодат учун холи бўлиш, хотинлардан қочиш яхшидир балки, лекин биз бу фикрни ёмонламаган ҳолда айтамизки, ундан кўра шаръий йўл билан уйланиш афзалдир. Бола-чақа ортиришдан сақланиш, уйланмасдан ўтиш бир пайтлар шариатимизда ҳам бўлган бўлиши мумкин, лекин кейинчалик бу мансух бўлган, бекор қилинган. Чунки уйланиш диний, дунёвий ишларнинг юришишига сабабдир. Аёлларни асраш, уларга яхшиликлар қилиш, ўз нафсини зинодан сақлаш, Пайғамбаримиз умматини кўпайтириш албатта савобдир. Шунинг учун баъзи уламолар уйланиш, турмуш қуриш фарзи кифоя деса, баъзилари ҳатто фарзи айн дейишган» (396-бет)
Жалолиддин Гурланийнинг «Ал-Кифоя» асарида одоб-ахлоққа доир фикрлар, шариат қонунчилигига оид ўта муҳим масалалар ҳам ўрин олган.
Шарҳ ислом ҳуқуқининг асосий тармоқлари ва уларга боғлиқ масалаларни аниқлаб берганлиги учун ҳам катта аҳамият касб этади.
Хайрулло КАРИМОВ,
Қўштепа тумани «Сармазор» масжиди имом-ноиби,
Тошкент ислом институти сиртқи бўлим талабаси
