Мамалакатимизда қатағон қурбонлари бўлган ота-боболаримизнинг ҳаёти ва фаолиятини, хусусан, жадидлар меросини янада чуқур ўрганиш ва уларнинг хотирасини абадийлаштириш бўйича муҳим фармон ва қарорлар қабул қилинмоқда. Халқимизнинг ноёб адабий-бадиий мероси бугунги кунда ёш авлодга улкан маънавий куч беради. Ҳозирги кундаги кенг кўламли демократик ўзгаришлар, жумладан, таълим ислоҳотлари орқали Ўзбекистонда янги уйғониш даври, яъни Учинчи Ренессанс пойдеворини яратиш асосий мақсад қилиб белгиланди.
Муҳтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек,[1] “Умуман, биз жадидчилик ҳаракати, маърифатпарвар боболаримиз меросини чуқур ўрганишимиз керак. Бу маънавий хазинани қанча кўп ўргансак, бугунги кунда ҳам бизни ташвишга солаётган жуда кўп саволларга тўғри жавоб топамиз. Бу бебахо бойликни қанча фаол тарғиб этсак, халқимиз, айниқса, ёшларимиз бугунги тинч ва эркин ҳаётнинг қадрини англаб етади”
Юртимиз азалдан бебаҳо маънавий мерос ва қадриятларга бой мамлакат бўлган. Фақат биз бу меросни чуқур ўрганиб ҳаётимизнинг ҳар жабҳасида фойдалансак, бизга Ватанни севиш, миллий ўзликни англаш, юрт келажагига дахлдорлик хисси билан яшашга ўргатади. Маърифатпарвар боболаримиз миллатни уйғотиш ва истиқлол йўлида қанча жабру жафолар чеккани ва тараққиётга фақат илму маърифат билан эришиш мумкинлигини тарғиб этган.
Жадид боболаримиздан бири Абдулло Авлонийнинг ёшларимиз тарбияси хақидаги қуйидаги сўзлари эътиборга моликдир:[2]“Тарбияни туғилган кундан бошламоқ, вужудимизни қувватлантирмоқ, фикрларимизни нурлантирмоқ, ахлоқимизни гўзаллантирмоқ, зехнимизни равшанлантирмоқ лозим экан. Тарбияни ким қилади? Қаерда қилади?деган савол келади. Бу саволга: Биринчи уй тарбияси, бу она вазифасидир. Иккинчи мактаб ва мадраса тарбияси, бу ота, муаллим, мударрис ва ҳукумат вазифасидир… Хулоса шуки, тарбия биз учун ё хаёт, ё мамот, ё нажот, ё халокат, ёсаодат-ёо фалокат масаласидир”, деган сўзлари бугунги глобаллашу жараёнида нақадар ахамиятлидир.
Ҳозирги кунда эктремизм, оммавий маданият, космополитизм[3] ижтимоий тармоқларга қарамлик каби зарарли иллатлар ёшларимиз ўртасида кенг авж олмоқда. Бу хатарлардан ёшларимизни сақлаш учун барчамиз шуғулланишимиз керак, заррача лоқайдликка йўл қўймаслик зарур.
“Ёшларнинг бўш вақти душманнинг иш вақти” деган нақл бор. Биз фарзандларимизнинг бўш вақтини қолдирмаслигимиз, аксинча уларни фойдали ўқиш ва касб-ҳунарга тарғиб қилишимиз шарт.
Давлатимиз раҳбари Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган мажлисида бундай деди[4]: “Азизларим, тарбияси издан чиққан нопок кимсалардан огох бўлайлик! Фарзандаларимизни уларнинг бузғунчи таъсиридан асрайлик! Келажагимизни ёвуз кучлар қўлига бериб қўйишга асло ҳаққимиз йўқ. Агар барчамиз биргаликда қатъий ҳаракат қилсак, жамиятимизда соғлом ижтимоий-маънавий муҳитни мустаҳкамлашга, албатта, қодирмиз”.
Ушбу мавзу борасида маърифатпарвар бобомиз Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг қуйидаги сўзлари ҳозирги вақтда ҳам ўз таъсирини йўқотмаган:[5] “Тўй ва таъзияға сарф қилатурғон оқчаларимизни биз, туронийлар, илм вадин йўлига сарф этсак, анқариб оврўпойиллардек тараққий этармиз ва ўзимиз-да, динимиз-да обрўй ва ривож топар. Йўқ, ҳозирги ҳолимизга давом этсак, дин ва дунёга зиллат ва мискинатдан бошқа насибамиз бўлмайдур”.
Ҳақиқатан бугунги кундаги аҳволимиз ҳам худди шундай. Эндиликда маблағимизни ёшларимизнинг илм олишига шароит қилишга сарфласак мақсадга мувофиқ бўларди.
Жадид боболаримизнинг фикр-ғоялари мана бир аср бўлибдики ўз таъсирини йўқотгани йўқ. Бугунги кунда инсоният инқирозлар қуршови ва экологик муаммолар таҳликасида қолган, бу ҳам етмагандек, дунё ёшлари ишсизлик, очлик ва ахлоқий қашшоқлик каби иллатларга мубтало бўлиб турган вақтда биз ҳали ҳам баъзи майда икир-чикирлар хақида баҳсдамиз.
Миллий қарашнинг моҳиятини англаб етиш бугунги ҳодисаларни тўғри ўқий олиш учун ўз тарихимизни, хусусан, маърифатпарвар жадид боболаримиз қолдирган маънавий меросни чуқур билишимиз керак. Бугунги замонда илмий салоҳият ва саноатда қандай ўринлардамиз шу ҳақида баҳс қилишимиз зарур.
Ҳозирги шиддат билан ривожланаётган замонда бизнинг аҳволимиз қандай? Илғор халқлар ҳамма соҳада ривожланиб бормоқда. Ҳатто ойни забт этиб сунъий интелектни ривожлантириб тараққий этаяпти. Хўш, биз бундай кадрларга муҳтож эмасмизми?! Мусулмон аҳли шундай кадрлар чиқармаса гуноҳкор бўлмайдими?!
Юртбошимиз Республика Маънавият ва маърифат кенгашининг кенгайтирилган мажлисида қуйидаги таъсирли сўзларни ҳам таъкидлади: “[6]Агар биз бу ёруғ дунёда “ўзбек”, “Ўзбекистон”деган номлар билан яшаб қолишни истайдиган бўлсак, бу саволларга бугун жавоб топишимиз ва уларни хал этишимиз бўйича амалий харакатларни айнан бугун бошлашимиз шарт. Эртага кеч бўлади. Бу сўзлар ҳар бир “Ўзбекистонликман”, “ўзбекман” деган инсоннинг қалбида чуқур хис этмоғини истардим”.
Хулоса ўрнида биз буюк миллат сифатида дунёда ўз ўрнимизга эга бўлишни истасак, буюк тарихимиз билан бир қатордамаърифатпарвар жадид боболаримиз қолдирган маънавий меросни чуқур ўрганиб, уларнинг ўгитларига амал қилмоғимиз, Ватан тарақиёти учун жидду жаҳд қиладиган янги авлодни тарбияламоғимиз лозим.
Муҳаммадзакий домла Ҳомидов,
Қува тумани “Акбаробод” жоме масжиди имом-ноиби
[1]Ш.Мирзиёев. Жадидлар тўплами китобидан Махмудхўжа Бехбудий Т.2022-йил 3-бет
[2] Абдулла Авлоний. Жадидлар тўплами китоби “Ёшлар нашриёти уйи, 2022 84-85-бетлар
[3] Миллий анъана ва маданиятдан, ватанпарварликдан воз кечишга-беватанликка чақирадиган мафкура
[4] Ш.Мирзиёев. “Методик таргибот” телеграм саҳифасидан олинди. 22.12.2023
[5] Махмудхўжа Бехбудий. Жадидлар тўплами китоби “Ёшлар нашриёт уйи”Т.2022 140-бет
[6] Ш.Мирзиёев. “Методик тарғибот”телеграм канали 22.12.2023
* * *
Mamalakatimizda qatag‘on qurbonlari bo‘lgan ota-bobolarimizning hayoti va faoliyatini, xususan, jadidlar merosini yanada chuqur o‘rganish va ularning xotirasini abadiylashtirish bo‘yicha muhim farmon va qarorlar qabul qilinmoqda. Xalqimizning noyob adabiy-badiiy merosi bugungi kunda yosh avlodga ulkan ma’naviy kuch beradi. Hozirgi kundagi keng ko‘lamli demokratik o‘zgarishlar, jumladan, ta’lim islohotlari orqali O‘zbekistonda yangi uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratish asosiy maqsad qilib belgilandi.
Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek,[1] “Umuman, biz jadidchilik harakati, ma’rifatparvar bobolarimiz merosini chuqur o‘rganishimiz kerak. Bu ma’naviy xazinani qancha ko‘p o‘rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topamiz. Bu bebaxo boylikni qancha faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi”
Yurtimiz azaldan bebaho ma’naviy meros va qadriyatlarga boy mamlakat bo‘lgan. Faqat biz bu merosni chuqur o‘rganib hayotimizning har jabhasida foydalansak, bizga Vatanni sevish, milliy o‘zlikni anglash, yurt kelajagiga daxldorlik xissi bilan yashashga o‘rgatadi. Ma’rifatparvar bobolarimiz millatni uyg‘otish va istiqlol yo‘lida qancha jabru jafolar chekkani va taraqqiyotga faqat ilmu ma’rifat bilan erishish mumkinligini targ‘ib etgan.
Jadid bobolarimizdan biri Abdullo Avloniyning yoshlarimiz tarbiyasi xaqidagi quyidagi so‘zlari e’tiborga molikdir:[2]“Tarbiyani tug‘ilgan kundan boshlamoq, vujudimizni quvvatlantirmoq, fikrlarimizni nurlantirmoq, axloqimizni go‘zallantirmoq, zexnimizni ravshanlantirmoq lozim ekan. Tarbiyani kim qiladi? Qayerda qiladi?degan savol keladi. Bu savolga: Birinchi uy tarbiyasi, bu ona vazifasidir. Ikkinchi maktab va madrasa tarbiyasi, bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidir… Xulosa shuki, tarbiya biz uchun yo xayot, yo mamot, yo najot, yo xalokat, yosaodat-yoo falokat masalasidir”, degan so‘zlari bugungi globallashu jarayonida naqadar axamiyatlidir.
Hozirgi kunda ektremizm, ommaviy madaniyat, kosmopolitizm[3] ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik kabi zararli illatlar yoshlarimiz o‘rtasida keng avj olmoqda. Bu xatarlardan yoshlarimizni saqlash uchun barchamiz shug‘ullanishimiz kerak, zarracha loqaydlikka yo‘l qo‘ymaslik zarur.
“Yoshlarning bo‘sh vaqti dushmanning ish vaqti” degan naql bor. Biz farzandlarimizning bo‘sh vaqtini qoldirmasligimiz, aksincha ularni foydali o‘qish va kasb-hunarga targ‘ib qilishimiz shart.
Davlatimiz rahbari Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashining kengaytirilgan majlisida bunday dedi[4]: “Azizlarim, tarbiyasi izdan chiqqan nopok kimsalardan ogox bo‘laylik! Farzandalarimizni ularning buzg‘unchi ta’siridan asraylik! Kelajagimizni yovuz kuchlar qo‘liga berib qo‘yishga aslo haqqimiz yo‘q. Agar barchamiz birgalikda qat’iy harakat qilsak, jamiyatimizda sog‘lom ijtimoiy-ma’naviy muhitni mustahkamlashga, albatta, qodirmiz”.
Ushbu mavzu borasida ma’rifatparvar bobomiz Mahmudxo‘ja Behbudiyning quyidagi so‘zlari hozirgi vaqtda ham o‘z ta’sirini yo‘qotmagan:[5] “To‘y va ta’ziyag‘a sarf qilaturg‘on oqchalarimizni biz, turoniylar, ilm vadin yo‘liga sarf etsak, anqarib ovro‘poyillardek taraqqiy etarmiz va o‘zimiz-da, dinimiz-da obro‘y va rivoj topar. Yo‘q, hozirgi holimizga davom etsak, din va dunyoga zillat va miskinatdan boshqa nasibamiz bo‘lmaydur”.
Haqiqatan bugungi kundagi ahvolimiz ham xuddi shunday. Endilikda mablag‘imizni yoshlarimizning ilm olishiga sharoit qilishga sarflasak maqsadga muvofiq bo‘lardi.
Jadid bobolarimizning fikr-g‘oyalari mana bir asr bo‘libdiki o‘z ta’sirini yo‘qotgani yo‘q. Bugungi kunda insoniyat inqirozlar qurshovi va ekologik muammolar tahlikasida qolgan, bu ham yetmagandek, dunyo yoshlari ishsizlik, ochlik va axloqiy qashshoqlik kabi illatlarga mubtalo bo‘lib turgan vaqtda biz hali ham ba’zi mayda ikir-chikirlar xaqida bahsdamiz.
Milliy qarashning mohiyatini anglab yetish bugungi hodisalarni to‘g‘ri o‘qiy olish uchun o‘z tariximizni, xususan, ma’rifatparvar jadid bobolarimiz qoldirgan ma’naviy merosni chuqur bilishimiz kerak. Bugungi zamonda ilmiy salohiyat va sanoatda qanday o‘rinlardamiz shu haqida bahs qilishimiz zarur.
Hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan zamonda bizning ahvolimiz qanday? Ilg‘or xalqlar hamma sohada rivojlanib bormoqda. Hatto oyni zabt etib sun’iy intelektni rivojlantirib taraqqiy etayapti. Xo‘sh, biz bunday kadrlarga muhtoj emasmizmi?! Musulmon ahli shunday kadrlar chiqarmasa gunohkor bo‘lmaydimi?!
Yurtboshimiz Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashining kengaytirilgan majlisida quyidagi ta’sirli so‘zlarni ham ta’kidladi: “[6]Agar biz bu yorug‘ dunyoda “o‘zbek”, “O‘zbekiston”degan nomlar bilan yashab qolishni istaydigan bo‘lsak, bu savollarga bugun javob topishimiz va ularni xal etishimiz bo‘yicha amaliy xarakatlarni aynan bugun boshlashimiz shart. Ertaga kech bo‘ladi. Bu so‘zlar har bir “O‘zbekistonlikman”, “o‘zbekman” degan insonning qalbida chuqur xis etmog‘ini istardim”.
Xulosa o‘rnida biz buyuk millat sifatida dunyoda o‘z o‘rnimizga ega bo‘lishni istasak, buyuk tariximiz bilan bir qatordama’rifatparvar jadid bobolarimiz qoldirgan ma’naviy merosni chuqur o‘rganib, ularning o‘gitlariga amal qilmog‘imiz, Vatan taraqiyoti uchun jiddu jahd qiladigan yangi avlodni tarbiyalamog‘imiz lozim.
Muhammadzakiy domla Homidov,
Quva tumani “Akbarobod” jome masjidi imom-noibi
[1] Sh.Mirziyoyev. Jadidlar to‘plami kitobidan Maxmudxo‘ja Bexbudiy T.2022-yil 3-bet
[2] Abdulla Avloniy. Jadidlar to‘plami kitobi “Yoshlar nashriyoti uyi,2022 84-85-betlar
[3] Milliy an’ana va madaniyatdan, vatanparvarlikdan voz kechishga-bevatanlikka chaqiradigan mafkura
[4] Sh.Mirziyoyev. “Metodik targibot” telegram sahifasidan olindi.22.12.2023
[5] Maxmudxo‘ja Bexbudiy. Jadidlar to‘plami kitobi “Yoshlar nashriyot uyi”T.2022 140-bet
[6] Sh.Mirziyoyev. “Metodik targ‘ibot”telegram kanali 22.12.2023
