Хорижийлик – исломда дастлаб пайдо бўлган йўналиш хорижийликдир. Хорижийлар – ажралиб чиққанлар яъни “исёнчилар” деган маънони англатади. Ҳалифа Али ибн Абу Толиб ва Муовия тарафдорлари билан ҳалифаликда хукмронлик учун кураш кетаётган бир даврда вужудга келди. Улар ҳалифа диний жамоа томонидан сайланади ва унга бўйсунади. Ҳар қандай тақводор мусулмон (ҳатто қул ёки хабаш бўлса ҳам) ҳалифа қилиб сайланиши мумкин; агар ҳалифа жамоа манфаатларини химоя қилмаса вазифасидан бўшатилади ва ҳатто, қатл қилинади; эътиқод амалий фаолият билан мустаҳкамланиши лозим, деб ҳисоблаганлар. Эътиқодсиз ва гуноҳкор кишиларни жазолашда Муржиъилар жазо муддатини кечиктиришни истовчилар тарафдорларига қарши турганлар. VIII-аср иккинчи ярмига келиб, йўналиш ўз раҳбарлари номи билан аталувчи азрақий ибодий, суфрий каби гуруҳларга бўлиниб кетди. Олимларнинг фикрича ичидан бўлиниш ҳамда уммавий ва Аббоссий ҳалифаларнинг VII-XI – асрларда хорижийларга қарши кескин кураш олиб бориши натижасида уларнинг катта қисми қириб ташланди, қолганлари Шимолий Африкада ўз давлатини вужудга келтирди. Ҳозирги хорижийларнинг ибодий сектаси мағриб мамлакатларида (Жазоир, тунис ва бошқалар), Уммон ва танзанияда учрайди.
Муҳаддис уламоларимиз ўз китобларида “Хаворижлар диндан отилиб чиқувчилар ҳақида” деган сарлоҳа остида юқорида зикри келган ҳадисдан бошқа бир қанча ривоятларни келтирадилар. Бу ҳадисларни Муҳаммад (с.а.в) умматлари ичидан келажакда чиқадиган баъзи бир ноқулай шаҳс ва жамоалар ҳақида сўз юритадилар ва огоҳлантириш учун уларнинг сифатларини ҳам эслатадилар. Бу ўзининг билган мўъмин-мусулмонлар эҳтиёт бўлишлари учун чақириқлар ва ўша сифатлардан ўзини олиб қолишга даъват ҳамдир.
Шу ерда ривоятларда баъзи сифатлар такрорланиши мумкинлигини, бу эса, услубдаги хато эмас, балки ҳадисларни турли вазият, замон ва моконда айтилганидан эканини эслатиб қўймоқчимиз. Биз уларни жамлаб ўрганётганимиз туфайли аввал эсланмаган бир сифат зикр қилингани учун бошқа сифатлар такрор келса ҳам, ривоятни бутунлигича келтиришга мажбурмиз.
Иккинчидан, далил ҳужжат суриштириш чоғида уларнинг кучлик эканини исботлаш учун бир ҳадисни ровийлари ёки уни келтираётган муҳаддис бошқа бўлса ҳам такрор келтирилади. Мисол учун, имом Буҳорий ёлғўз ўзлари ривоят қилган ҳадисдан кўра, у киши билан бирга, яна бир муҳаддис ҳам ривоят қилган ҳадис кучли бўлади ва ҳоказо.
Расулуллоҳ (с.а.в) ривоят қилган ҳадисларидан бирида: “Охирзамонда бир қавм чиқади. Уларнинг ёшлари кичик, ақллари паст, қуръонни қироат қилурлар. У аларнинг бўғзидан нарига ўтмас. Улар одамларнинг энг яхши сўзларини сўзлайдилар. Диндан ҳудди камондан ўқ чиққандек чиқарлар. ”, дедилар.
Батахқиқ, Набий (с.а.в)дан бу ҳадисдан бошқада ривоят қилинишича: “Қуръонни қироат қиладиган ва у аларнинг бўғзидан нарига ўтмайдиган, диндан ҳудди камондан ўқ чиққанидек чиқадиган қавм васфи харурий хаворижлар ва улардан бошқа хаворижлар”, экани айтилган.
Ушбу ривоятдан хаворижлар фақат Хазрати Али (к.в)нинг вақтларида Ҳаруро қишлоғида йиғилган кишилирдан кишилардан иборат эмаслиги балки, улардан бошқалари ҳам чиқиб туриши англанади. Айни шу эътибордан хозирги баъзи бир тоифаларда юқорида зикр қилинган сифатлардан борлигини эътиборга олиб, уламоларимиз уларни “Замонамиз хаворижлари”, деб айтадилар.
Муҳаддис уламоларимиз юқорида келтирилган ривоятларни фитналар бобида келтирадилар. Қадимдан мусулмонлар ушбу ривоятларда васфи келган шаҳсларга ўхшаб қолмаслик ҳақида чин дилдан қайғурганлар. Мабодо мазкур сифатлардан бирортаси ўзида борлигини билиб қолсалар уни дарҳол ўзгартиришга ҳаракат қилганлар.
Кезикелганда эслаб ўтилган ривоятларда зикр қилинган салбий сифатлардан баъзиларининг рўйҳатига кўз ташлаб чиқайлик.
- Улар Аллоҳнинг китобини кўп тиловат қиладилар. Аммо уларнинг бўғзиларидан нарига ўтмайди.
- Улар диндан худди ўқ камондан чимққанидек чиқадилар.
- Уларнинг кўзга кўринган сифатларидан бири, мусулмон йўлбошчилар, уламо ва фузалоларга нисбатан беҳурмат бўлиш ва ўзларининг ёлғон даъволари билан уларнинг обрўсини тўкишга ҳаракат қилиш бўлади.
- Улар аҳли исломни қатл қиладилар ва аҳли бутларни тарк қиладилар.
- Улар гапни гўзал гапирадилар, амални ёмон қиладилар.
Уларнинг дини диёнат ва унга фидокорлик ҳақидаги гапларини бошқалар гапира олмайдилар. Аммо фитначиларда гап бор-у, амал йўқ. Улар гапларига амал қилмасликлари билан ажралиб турадилар.
- Улар Аллоҳнинг китобига даъват қилурлар. Ҳолбуки, ўзларида ундан ҳеч нарса йўқ.
Улар Қуръонни яхши билмайдилар, ўзларини кўрсатиш учун Қуръони каримга амал қилиш ҳақида даъват қилганлари қилган. Аммо ўзлари унга амал қилишни ўйламайдилар.
- “Ҳарурийлар” Али (р.а)га қарши чиққанларида:
“Ҳукм фақат Аллоҳгадир!” дедилар.
Шунда Али (р.а):
“Хақ калима ила ботил ирода қирода қилинди. Улар хақни Тиллари билан айтурлар аммо халқумларидан нарига ўтмас”, дедилар.
- Умар ибн Ҳаттоб (р.а)нинг давридаги Субайғ ал-Ироқийга ўхшаб, мусулмонлар ичида Қуръондаги турли нарсалардан сўраб, фитна чиқаради.
- Улар одамларнинг энг яхши гапларини сўзлайдилар.
Шу билан кўпчиликнинг эътиборини ўзларига тортадилар.
- Уларнинг ёшлари кичик.
Яъни, кейинги пайтда чиқиб мусулмонлар оммасини ташвишга солиб соладиган жамоаларнинг кўпчилик аъзолари ёшлардан иборат бўладилар.
- Уларнинг ақллари паст.
Илмлари ва тажрибалари оз бўлгани учун оқиллик даражасига етмаган бўладилар.
Юқоридаги сифатлардан диндан отилиб чиқувчи шахснинг сиймосини қисмон бўлса ҳам тасаввур қилиш имконига эга бўламиз. Агар эътибор ила назар соладиган бўлмак, дархақиқат, кейинги пайтда чиқаётган хизб, жамоа, ташкилот ва бошқа тўпларда юқорида зикр қилинган сифатлардан у ёки, буниси топилиб турганини кўрамиз.
Аждодларимиз мазкур салбий сифатларни яхши билиб олиб, улардан йироқ бўлиш учун имконлари етган барча омилларни ишга солганлар ва ўша сифатларга ёки уларнинг баъзиларига соҳиб бўлган кишилардан ўзоқда бўлишга ҳаракат этганлар.
Муҳаммадали КАТТАБАЕВ
Билим юрти АРМ мудири
* * *
Xorijiylik – islomda dastlab paydo bo‘lgan yo‘nalish xorijiylikdir. Xorijiylar – ajralib chiqqanlar ya’ni “isyonchilar” degan ma’noni anglatadi. Halifa Ali ibn Abu Tolib va Muoviya tarafdorlari bilan halifalikda xukmronlik uchun kurash ketayotgan bir davrda vujudga keldi. Ular halifa diniy jamoa tomonidan saylanadi va unga bo‘ysunadi. Har qanday taqvodor musulmon (hatto qul yoki xabash bo‘lsa ham) halifa qilib saylanishi mumkin; agar halifa jamoa manfaatlarini ximoya qilmasa vazifasidan bo‘shatiladi va hatto, qatl qilinadi; e’tiqod amaliy faoliyat bilan mustahkamlanishi lozim, deb hisoblaganlar. E’tiqodsiz va gunohkor kishilarni jazolashda Murji’ilar jazo muddatini kechiktirishni istovchilar tarafdorlariga qarshi turganlar. VIII-asr ikkinchi yarmiga kelib, yo‘nalish o‘z rahbarlari nomi bilan ataluvchi azraqiy ibodiy, sufriy kabi guruhlarga bo‘linib ketdi. Olimlarning fikricha ichidan bo‘linish hamda ummaviy va Abbossiy halifalarning VII-XI – asrlarda xorijiylarga qarshi keskin kurash olib borishi natijasida ularning katta qismi qirib tashlandi, qolganlari Shimoliy Afrikada o‘z davlatini vujudga keltirdi. Hozirgi xorijiylarning ibodiy sektasi mag‘rib mamlakatlarida (Jazoir, tunis va boshqalar), Ummon va tanzaniyada uchraydi.
Muhaddis ulamolarimiz o‘z kitoblarida “Xavorijlar dindan otilib chiquvchilar haqida” degan sarloha ostida yuqorida zikri kelgan hadisdan boshqa bir qancha rivoyatlarni keltiradilar. Bu hadislarni Muhammad (s.a.v) ummatlari ichidan kelajakda chiqadigan ba’zi bir noqulay shahs va jamoalar haqida so‘z yuritadilar va ogohlantirish uchun ularning sifatlarini ham eslatadilar. Bu o‘zining bilgan mo‘min-musulmonlar ehtiyot bo‘lishlari uchun chaqiriqlar va o‘sha sifatlardan o‘zini olib qolishga da’vat hamdir.
Shu yerda rivoyatlarda ba’zi sifatlar takrorlanishi mumkinligini, bu esa, uslubdagi xato emas, balki hadislarni turli vaziyat, zamon va mokonda aytilganidan ekanini eslatib qo‘ymoqchimiz. Biz ularni jamlab o‘rganyotganimiz tufayli avval eslanmagan bir sifat zikr qilingani uchun boshqa sifatlar takror kelsa ham, rivoyatni butunligicha keltirishga majburmiz.
Ikkinchidan, dalil hujjat surishtirish chog‘ida ularning kuchlik ekanini isbotlash uchun bir hadisni roviylari yoki uni keltirayotgan muhaddis boshqa bo‘lsa ham takror keltiriladi. Misol uchun, imom Buhoriy yolg‘o‘z o‘zlari rivoyat qilgan hadisdan ko‘ra, u kishi bilan birga, yana bir muhaddis ham rivoyat qilgan hadis kuchli bo‘ladi va hokazo.
Rasululloh (s.a.v) rivoyat qilgan hadislaridan birida: “Oxirzamonda bir qavm chiqadi. Ularning yoshlari kichik, aqllari past, qur’onni qiroat qilurlar. U alarning bo‘g‘zidan nariga o‘tmas. Ular odamlarning eng yaxshi so‘zlarini so‘zlaydilar. Dindan huddi kamondan o‘q chiqqandek chiqarlar. ”, dedilar.
Bataxqiq, Nabiy (s.a.v)dan bu hadisdan boshqada rivoyat qilinishicha: “Qur’onni qiroat qiladigan va u alarning bo‘g‘zidan nariga o‘tmaydigan, dindan huddi kamondan o‘q chiqqanidek chiqadigan qavm vasfi xaruriy xavorijlar va ulardan boshqa xavorijlar”, ekani aytilgan.
Ushbu rivoyatdan xavorijlar faqat Xazrati Ali (k.v)ning vaqtlarida Haruro qishlog‘ida yig‘ilgan kishilirdan kishilardan iborat emasligi balki, ulardan boshqalari ham chiqib turishi anglanadi. Ayni shu e’tibordan xozirgi ba’zi bir toifalarda yuqorida zikr qilingan sifatlardan borligini e’tiborga olib, ulamolarimiz ularni “Zamonamiz xavorijlari”, deb aytadilar.
Muhaddis ulamolarimiz yuqorida keltirilgan rivoyatlarni fitnalar bobida keltiradilar. Qadimdan musulmonlar ushbu rivoyatlarda vasfi kelgan shahslarga o‘xshab qolmaslik haqida chin dildan qayg‘urganlar. Mabodo mazkur sifatlardan birortasi o‘zida borligini bilib qolsalar uni darhol o‘zgartirishga harakat qilganlar.
Kezikelganda eslab o‘tilgan rivoyatlarda zikr qilingan salbiy sifatlardan ba’zilarining ro‘yhatiga ko‘z tashlab chiqaylik.
- Ular Allohning kitobini ko‘p tilovat qiladilar. Ammo ularning bo‘g‘zilaridan nariga o‘tmaydi.
- Ular dindan xuddi o‘q kamondan chimqqanidek chiqadilar.
- Ularning ko‘zga ko‘ringan sifatlaridan biri, musulmon yo‘lboshchilar, ulamo va fuzalolarga nisbatan behurmat bo‘lish va o‘zlarining yolg‘on da’volari bilan ularning obro‘sini to‘kishga harakat qilish bo‘ladi.
- Ular ahli islomni qatl qiladilar va ahli butlarni tark qiladilar.
- Ular gapni go‘zal gapiradilar, amalni yomon qiladilar.
Ularning dini diyonat va unga fidokorlik haqidagi gaplarini boshqalar gapira olmaydilar. Ammo fitnachilarda gap bor-u, amal yo‘q. Ular gaplariga amal qilmasliklari bilan ajralib turadilar.
- Ular Allohning kitobiga da’vat qilurlar. Holbuki, o‘zlarida undan hech narsa yo‘q.
Ular Qur’onni yaxshi bilmaydilar, o‘zlarini ko‘rsatish uchun Qur’oni karimga amal qilish haqida da’vat qilganlari qilgan. Ammo o‘zlari unga amal qilishni o‘ylamaydilar.
- “Haruriylar” Ali (r.a)ga qarshi chiqqanlarida:
“Hukm faqat Allohgadir!” dedilar.
Shunda Ali (r.a):
“Xaq kalima ila botil iroda qiroda qilindi. Ular xaqni Tillari bilan ayturlar ammo xalqumlaridan nariga o‘tmas”, dedilar.
- Umar ibn Hattob (r.a)ning davridagi Subayg‘ al-Iroqiyga o‘xshab, musulmonlar ichida Qur’ondagi turli narsalardan so‘rab, fitna chiqaradi.
- Ular odamlarning eng yaxshi gaplarini so‘zlaydilar.
Shu bilan ko‘pchilikning e’tiborini o‘zlariga tortadilar.
- Ularning yoshlari kichik.
Ya’ni, keyingi paytda chiqib musulmonlar ommasini tashvishga solib soladigan jamoalarning ko‘pchilik a’zolari yoshlardan iborat bo‘ladilar.
- Ularning aqllari past.
Ilmlari va tajribalari oz bo‘lgani uchun oqillik darajasiga yetmagan bo‘ladilar.
Yuqoridagi sifatlardan dindan otilib chiquvchi shaxsning siymosini qismon bo‘lsa ham tasavvur qilish imkoniga ega bo‘lamiz. Agar e’tibor ila nazar soladigan bo‘lmak, darxaqiqat, keyingi paytda chiqayotgan xizb, jamoa, tashkilot va boshqa to‘plarda yuqorida zikr qilingan sifatlardan u yoki, bunisi topilib turganini ko‘ramiz.
Ajdodlarimiz mazkur salbiy sifatlarni yaxshi bilib olib, ulardan yiroq bo‘lish uchun imkonlari yetgan barcha omillarni ishga solganlar va o‘sha sifatlarga yoki ularning ba’zilariga sohib bo‘lgan kishilardan o‘zoqda bo‘lishga harakat etganlar.
Muhammadali KATTABAYEV
Bilim yurti ARM mudiri
